Noorderlicht, berkenbossen, moeraslanden en de levensvreugde van de bewoners van Estland: het klinkt hierop in magische koorzang. Dirigent Tõnu Kaljuste leidt het wereldvermaarde Estonian Philharmonic Chamber Choir. Ervaar het geheim achter het succes van Arvo Pärt. Leer zijn voorgangers kennen. Geniet van de bevlogen kunst van een zingend volk.

Een wonderlijke droomwereld legt het af tegen de ogen van een geliefde in Unes nägin op gestage stappen van de onderste stemmen. Vragen in rappe maatwisselingen richten zich tot een opgewonden zangvogeltje in Mis sa sirised, sirtsukene? Guur weer zal met de ganzen en ooievaars meekomen. Wie wist deze koorstemmen zo lenig te plooien? Cyrillus Kreek is zijn naam en hij ontwikkelde zich tot een verwoed verzamelaar van volksliederen.

Ontwakend nationalisme
Cyrillus Kreek bracht zijn jeugdjaren door op het westelijk van Estland gelegen eiland Vormsi. Zijn basisopleiding ontving hij aan vaste wal op de parochieschool van Haapsalu. Estland werd vanaf de middeleeuwen belaagd door Denen, Duitsers, Zweden en Russen. Estse boeren werden vanaf 1710 uitgebuit door de Russische tsaar en hadden vanaf 1850 schoon genoeg van de repressie. De Estse taal werd tot bloei gebracht in poëzie, literatuur en journalistiek. De tsaar verloor zijn macht tijdens de Eerste Wereldoorlog en vanaf 1917 wist Estland zich los te maken. Het was in die woelige periode dat Cyrillus Kreek tussen 1908 en 1921 de meeste van zijn hier klinkende koorwerken componeerde.

Wander-Jahre
Drie koorwerken stammen uit de eerste jaren van zijn opleiding aan het conservatorium van Sint-Petersburg. Een en al verwondering bieden fijnzinnige klanken in Kuula: valgusest imelist juttu. Oogverblindend schittert het koor bij opkomende zon. Nõmmelill belicht de kortstondige bloei van heidebloemen in de moeraslanden van Estland. De bloemen vertellen zelf hun levensverhaal. Hier zijn de melodieën nog aan Kreek’s eigen verbeelding ontsproten. Gewaagde complexe samenklanken en de aandacht voor variatie en afwisseling markeren zijn oriëntatie op het modernisme. In Talvine õhtu pakt dat heel spannend uit: een betoverend tafereel van een ijzige winternacht.

De Estse taal werd tot bloei gebracht in poëzie, literatuur en journalistiek.

Het volkslied als roeping
Fossielen in het zandsteen van de Estse eilanden en in de kliffen aan de kust verhalen van oeroude tijden wel veertig miljoen jaar geleden. Water dat zich van zo’n klif stort, wordt in Laulja vergeleken met de expressie van zang. Volksliederen bieden ons een blik in de ziel van de oorspronkelijke bewoners van de streek. Cyrillus Kreek ontpopte zich vanaf 1911 tot bevlogen verzamelaar van folkloristische liederen (rahvaluule). Hij trok de velden in met fonograaf, liet zich voorzingen door de boerenbevolking en wist zo talloze gezangen vast te leggen op wasrollen. Zijn collectie bestaat uit zo’n 1300 liederen. Mensen zongen zich moed in bij hun vuren of vierden zingend de vonk van de liefde. Ze wiegden hun kinderen in slaap tijdens de wintermaanden, prezen de natuur, of vierden het binnenhalen van de oogst in de zomertijd, zoals in Sirisege, sirbikesed. Een sprankelend werk met rijke afwisseling van registers. Het ritmisch afsnijden van de korenaren krijgt verend gestalte op de lettergrepen van si-ri-se-ge. Sikkels zingen! Hällilaul biedt een vlechtwerk van wiegende stemmen, uitmondend in een heerlijk zoemende koorklank. Undsel ilmal lätsi ma gaat over de eerste ontmoeting van twee geliefden.

Vreugdevuren van de midzomernacht
Jaan läheb jaanitulele bezingt het einde van de lente. Mensen zingen en springen over hun vreugdevuren. Deze dorpsspelen, dansen en drinkgelagen keren terug in de St. John’s Day Songs van Veljo Tormis waarmee het concert besluit. De blijde komst van Jaan (John) staat voor de mythische figuur die geluk brengt voor vee en gewassen. In Meie err scanderen mannen met de handen uit de mouwen vrolijke arbeidsvitamine op het veld. Maga, maga, Matsikene is gebaseerd op een oeroud runenlied. Snorrende bassen bieden vredige ondersteuning aan de liefdevolle zorg van de moeder. Neuriënde stemmen en echo’s creëren in de slotmaten een magisch effect. Mats valt in slaap.

Veljo Tormis bezingt de seizoenen
Veljo Tormis ontketent een unieke oerkracht in het koor. Als docent bracht Tormis Arvo Pärt in aanraking met nieuwe muziek. Hier krijgen we een greep uit zijn koorwerken. In zijn Eesti kalendrilaulud peilt Tormis dieper in de folklore dan Kreek. Hoor hier de oerklanken van volkeren die lang voor er naties waren aan de Baltische en Finse wateren leefden. Voor wie het nog niet kent: luister eens naar Raua needmine, waarmee Tormis echt een hit scoorde. De stuwende kracht van woorden bepaalde heidense vruchtbaarheidsrituelen en feesten op de landbouwkalender. Gezien de katholieke kerk om zieltjes te winnen altijd compromissen sloot met de oorspronkelijke bewoners, lieten de heidense feesten onmiskenbaar hun sporen na in de vieringen van de kerkkalender. Tormis trekt ze weer uit de schaduw van verboden en onderdrukking.

Veljo Tormis ontketent een unieke oerkracht in het koor.

Feesten van winter en carnaval
Het is winter en het buitenwerk is afgerond! Begin november op Allerzielen lopen twee tradities parallel: Sint Maarten parallel en Sint Catharina. In Estland trekken jongemannen als bedelaar van huis naar huis. Schrikaanjagend gekleed in binnenstebuiten gekeerde bontjassen, met aanplakbaardjes en in elkaar geflanste maskers. Ze vragen zingend om toestemming je drempel over te steken, prevelen toverspreuken van ‘Vader Mart’ en strooien maïs op de vloer. Huisbewoners krijgen tikjes met stro om hun gezondheid te zegenen. Zingend en huppelend wordt om eten gebedeld. Na dankzeggingen trekken de mannen weer verder. Elegant geklede vrouwen, met bepoederd met meel, in witte jurken, versierd met linten en papier, bezoeken de huizen tijdens Sint Catharina. Ze brengen geluk en vruchtbaarheid voor het vee, vragen toegang met een danslied en smeken om geschenken met een lied van het spinnenwiel. Liederen van dank begeleiden ook hun vertrek.

Verslingerd aan sleeën en schommelen
In Estland was het traditie op Vastenavond uit sleeën te gaan. Hoe langer de slee zou glijden hoe hoger het vlas, luidde het bijgeloof. Licht en zwierig zijn de schommels in het Zuiden van Estland, waar ze hooguit een koppel kunnen dragen, robuust in het Noorden, waar wel zes stellen tegelijk schommelen. Tormis belicht het arsenaal aan schommelliederen. Het concert besluit met Tormis’ drink- en dansgelagen rond het vreugdevuur tijdens midzomernacht. Gezegend door Jaan zul je de zaal straks verlaten en gelukkig huiswaarts gaan.

Huib Ramaer