Een jonge Beethoven. En eentje van middelbare leeftijd. En één die misschien nog niet zo heel oud is, ook niet voor die tijd, namelijk 44 maar vanwege zijn ongelukkige lot al best oud en wijs – zeker in zijn muziek. Deze drie Beethovens vandaag. Met alle vijf zijn cellosonates: Beethoven compleet. Hij verrichtte met deze werken een daad van historisch belang.

Sonates nr. 1 & 2
Een pin eronder. Zo, nu stond hij wat steviger. En bovendien kwam er opeens veel meer geluid uit. Die pin was wat de cello overeind hielp. In meerdere opzichten. Hij kon nu met meer kracht worden bespeeld en eindelijk kon je nu horen dat hij een heel eigen klank had. Tot 1770 was hij een soort ‘kleine contrabas’ geweest, zeg maar: nauwelijks iets. Dat er méér in zat dan wat meebrommen in de diepte, was een ontdekking van de Fransman Jean-Louis Duport, een man die ook eens goed over de speeltechniek nadacht. Maar het zou dus Ludwig van Beethoven zijn die voor de cello de eerste belangrijke composities schreef.

Het is eigenlijk wel passend: deze eerste grote sonates voor piano en cello ooit, werden geschreven voor een vorst. Friedrich Wilhelm II van Pruisen was een verdienstelijk cellist en vooral een groot muziekminnaar. Mozart had in zijn opdracht al drie strijkkwartetten geschreven met een bepaald spannende cellopartij en Haydn droeg zijn Pruisische kwartetten aan hem op. Nu spande dan de 25-jarige Beethoven zich in om de koning te behagen. Met goed gevolg: de sonates werden direct nadat hij ze aan het Berlijnse hof had voltooid, uitgevoerd door genoemde Jean-Louis Duport, de hofcellist; Beethoven zelf nam achter het klavier plaats. Friedrich Wilhelm was dermate blij met de baanbrekende werken dat hij Beethoven bedankte met een schitterende gouden snuifdoos, tot de rand gevuld met Louis d’Ors. Een klein kapitaaltje maar vooral een hele eer: Beethoven vertelde trots aan ieder die het horen wilde dat een dergelijk geschenk ‘van het soort was dat je normaal gesproken alleen maar aan ambassadeurs cadeau deed.’

Opus 5, werk van een jonge Beethoven, verdween daarna bepaald niet in de la. Inmiddels was een hele nieuwe generatie cellisten opgestaan en die zat te springen om het repertoire. Beethoven voerde de sonates, die opvallend genoeg net als opus 102 nr. 1 maar uit twee delen bestaan, met menige grootheid uit. Zelfs contrabassisten hadden er belangstelling voor. In 1799 speelde Beethoven de Tweede sonate met de bassist Domenico Dragonetti. Een bijzondere avond werd dat. Het hele concert keek de componist zijn kompaan onafgebroken aan, de pianotoetsen nauwelijks een blik waardig keurend. Toen het slotapplaus klonk sprong hij van zijn pianokrukje, zijn vreugde en bewondering zonder enige remming uitend in een onstuimige omarming van zowel de bassist als diens instrument.

Hij had er nogal moeite mee gehad – anderhalf jaar sleutelen.

Sonate nr. 3
De Derde sonate opus 69 is een soort ‘missing link’ tussen opus 5 en 102. Daterend uit zijn middenperiode, is hij toegankelijk én experimenteel en zo de meest geliefde van de vijf. Beethoven voltooide hem in het voorjaar van 1808. Hij had er nogal moeite mee gehad – anderhalf jaar sleutelen. In 1807 was hij er aan begonnen. Het werk wilde niet vlotten – heel anders dan hij had verwacht: wat is nou een cellosonate als je juist twee grote symfonieën (de Vijfde en de Pastorale) en een magistraal vioolconcert hebt voltooid? Tja, het kan onverwacht tegen zitten. Misschien was het zo hard werken omdat het stuk hem nogal aangreep; op een exemplaar ervan schreef Beethoven de woorden “Inter lacrymas et luctus” (tussen tranen en rouw). Maar zelfs toen de sonate was uitgegeven, was hij er nog niet vanaf: “Hierbij een hele waslijst aan fouten die [erin] zijn geslopen,” meldde hij toen boos aan zijn uitgever. “Ik laat de lijst kopiëren of drukken en kondig dan in de krant aan dat wie de sonate heeft gekocht, deze kan komen ophalen.”

Op het titelblad lees je dat Beethoven hem opdroeg aan baron Ignaz von Gleichenstein. Een goede vriend van hem. Dat opschrift stelde Beethoven voor zijn doen erg diplomatiek op. “Laat u het ‘königlich-kaiserlicher Concipist’ als u wilt maar achterwege,” schreef hij z’n uitgever na de drukproef, “want die aanspreektitel hoort [de baron] niet graag.” Heel verstandig; Von Gleichenstein bereidde in die tijd juist een geheime missie voor om de manoeuvres van het Franse leger dat delen van Duitsland bezette, te schaduwen en wilde daarom liever niet als groot patriot bekend staan.

“[Deze] sonate draagt het stempel van de dood op het voorhoofd.”

Sonates nr. 4 & 5
Met zijn Vierde en Vijfde sonate van twintig jaar later, verenigd in opus 102, had Beethoven bepaald minder succes dan met zijn vroege stukken. Ze luiden zijn laatste scheppingsfase in die zou culmineren in zes visionaire strijkkwartetten. Zijn stijl wordt abstracter, zijn uitdrukkingswijze compact. De emoties zijn diep maar komen pas los na zorgvuldig en veel luisteren. Geen gemakkelijke muziek, die vooruitwijst naar de toekomst, naar de Romantiek en verder.

Het is inmiddels 1815. Beethoven is 44. Hij brengt de zomer door op Jedlersee, het landgoed van gravin Marie von Erdödy. De ongehuwde Beethoven vindt in haar een liefdevolle kameraad. De gravin is gedeeltelijk verlamd aan haar benen, zij en de toen al dove – wat een lot voor een componist – Beethoven begrijpen elkaar. Te gast is ook de cellist Joseph Linke. Hij is een bekende van Beethoven, in Wenen zagen ze elkaar regelmatig: “Herr von Linke, cellovirtuoos, doe me het genoegen zo vroeg als je wilt maar niet later dan half acht bij me te komen ontbijten,” schreef Beethoven hem in die dagen. “En breng ook een cellostok mee want ik heb iets met je te bespreken.”

In Jedlersee schrijft Beethoven twee sonates voor hem. Bijzondere muziek. ‘Freye sonate’, noemde Beethoven de Vierde. Maar vooral de finale van de Vijfde zette de pennen in beweging. Dit liever niet, vond men. De recensent van de Berliner Allgemeinen Musikalischen Zeitung was daar duidelijk over: “En nu volgt er een 6 pagina’s lange gekunstelde fuga die (…) weinig originaliteit toelaat.” Beethoven zelf zag het zó: “Het schrijven van een fuga vereist geen specifieke vaardigheden en in mijn studietijd heb ik er dozijnen geschreven. Maar de verbeelding eist ook haar aandeel, en tegenwoordig moet een nieuw en werkelijk poëtisch element in deze traditionele vorm worden geïntroduceerd.” Dat het inderdaad om méér dan wat compositorisch vernuft gaat, blijkt uit het woord van de dichter Heinrich Heine: “[Deze] sonate draagt het stempel van de dood op het voorhoofd.” Beethoven droeg zijn opus 102 op aan gravin Erdödy.

Stephen Westra