In 1925 overleed in het Parijse ziekenhuis Saint-Joseph Frankrijks bekendste muzikale rebel en pionier aan een overdosis alcohol: Erik Satie. Zijn pianomuziek spreekt een eeuw na zijn dood wereldwijd een groot publiek aan. Misschien wel door die fraaie mix van ogenschijnlijke eenvoud, humor, provocatie en absurditeit. Satie genoot ervan zijn critici op het verkeerde been te zetten met muziek zonder ambitie en het publiek te plagen met ironische fantasietitels zonder enige betekenis.

Frankrijks rebel
Zijn hele leven lang liep Satie niet helemaal in de pas met de gangbare muziekstijlen of met de wensen van zijn vrienden. Hij genoot van paradoxale situaties, practical jokes en raakte betrokken bij schandalen. Hij gaf zijn studie aan het Parijse Conservatorium op om als cafépianist te gaan werken en ontmoette zo begin jaren 1890 zijn vriend en collega-componist Claude Debussy. Maar om zichzelf te laten gelden verzette Satie zich tegen de dingen. Hij parodieerde het pathetische en sublieme in de muziek van Wagner en andere Duitse romantici, maar ook het kunstmatige raffinement in de Franse impressionistische muziek, vooral die van Debussy. Satie was een man met droge en ironische humor, maar ook poëtisch en vernieuwingsdriftig. De Groupe des Six koos hem als hun leider en de School van Arcueil (met onder meer Henri Sauguet) werd rond hem gevormd. Deze school streefde naar een eenvoud van uitdrukking en probeerde ‘de kunst van het wezenlijke’ te bereiken, zo in zwang bij de jonge generatie in de jaren 1920-30.

Cinéma
Zo was Erik Satie betrokken bij een komische, dadaïstische Franse korte film van René Clair uit 1924, getiteld Entr’acte cinématographique. De film werd gedraaid als tussenspel in een balletvoorstelling in het Théâtre des Champs-Elysées in Parijs, beide naar een boek van Francis Picabia. De muziek voor ballet en film was gecomponeerd door Satie, die samen met Picabia en de surrealistische kunstenaars Marcel Duchamp en Man Ray rollen vertolkten in de film. In het eerste deel wordt op het dak van het Théâtre des Champs-Élysées een kanon geladen en schaak gespeeld en probeert een jager op een dansend ei te schieten. In het tweede deel van de film slaat een begrafenisstoet op hol en klinkt er fragmentarische muziek met herhalende patronen.

Ogive
Ogive is de titel van vier vroege stukken voor piano, waarvan het vierde is opgedragen aan Erik Saties broer Conrad. De architectonische term verwijst naar de vorm van een gotische boog. Het is een kort stuk van maar vier regels zonder maatstrepen dat neo-middeleeuws aandoet door de melodie die aan het gregoriaans doet denken.

De dromerige vis
Le poisson rêveur (De dromerige vis) is een onvoltooid toongedicht van een minuut of zes, gebaseerd op een verhaal van J. P. Contamine de Latour, waarvan de tekst verloren is gegaan. Het lijkt erop dat Satie hier experimenteerde met de impressionistische stijl van zijn goede vriend Claude Debussy, al had die een hekel aan de term impressionisme.

De Gymnopédies ‘roepen visioenen op van naakte jongensdansers in silhouetten op een Griekse vaas’ (in de woorden van Jean Cocteau) en maakten veel indruk op Debussy, die er twee orkestreerde. Hier horen we de eerste.

De Sonatine bureaucratique is het laatste werk uit Saties zogenaamde humoristische periode. Ze is een parodie op Muzio Clementi’s overbekende Sonatine in C groot uit 1797, want in de bijschriften van Satie gaat het over het leven van een tevreden brave ambtenaar. Boven het derde deel staat Vivache, een samentrekking van vivace (levendig) en vache (koe).

Vervolgens het curieuze absurdistische Embryons desséchés (Uitgedroogde embryo’s). Hier zet Satie speler en luisteraar met groot vermaak op het verkeerde been. Zo staat er boven het eerste deel: ‘Als een nachtegaal met kiespijn’. De titels verwijzen naar gedroogde resten van zeekomkommers en schelpdieren, maar de muziek gaat over iets totaal anders. Zo klinkt in het tweede deel een citaat uit de treurmars van Chopin. En verder is een amusante mix te horen van populaire liedjes, operette en andere klassieke citaten, dat alles in een kolderieke collage waar Beethoven een eind aan lijkt te draaien.

Kwellingen
Met zijn buitengewone pianostuk Vexations creëerde Satie iets dat nog nooit eerder was bedacht. Op slechts een pagina noteerde hij een baslijn met wonderlijke akkoorden, en dat alles gespeeld ‘Très lent’ (zeer langzaam), én maar liefst 840 keer herhaald! Meestal levert dat een uitvoering op van zo’n achttien tot vierentwintig uur, een marathon waarvoor meerdere pianisten worden ingezet. Al zijn er ook uitvoeringen geweest door slechts één pianist, die gaandeweg last kreeg van hallucinaties. Om nog maar te zwijgen over de uitwerking op het publiek dat deels wegsloop of in slaap viel. Was dit Erik Saties startschot van de nu zo populaire minimal music? Aansluitend het parmantige Krijgslied van de bonenkoning, een marsachtig piepklein kinderstukje met een knipoog.

Uit de vele nagelaten soms onvoltooide muziekstukken van Satie werd een deel in de jaren 1960 voor het eerst uitgegeven, waaronder het amusante Petite ouverture à danser.

Ragtime Parade
Waarom Satie het enfant terrible van de Franse muziek werd genoemd is goed te horen en te zien aan zijn ballet Parade. Dat veroorzaakte veel ophef, door het gebruik van ‘instrumenten’ die eigenlijk niets met muziek van doen hebben, zoals een schrijfmachine, een sirene en een rad van fortuin. Dit werk leek een satirisch commentaar te zijn op het mistige impressionisme van diverse landgenoten. Het hier uitgevoerde Ragtime Parade is afkomstig uit deze balletmuziek.

Je te veux
Zijn leraren op het conservatorium noemden Erik Satie de slechtste leerling. Hij zou geen talent hebben en zeer lui zijn. Na zijn vertrek van school schreef hij om de kost te verdienen tientallen liederen voor zangstem en piano die hij ten beste gaf in cabarets en cafés en later omwerkte tot zogenaamd klassiek repertoire. Een daarvan is Je te veux (Ik wil jou), een lied in de vorm van een sentimentele wals op erotische woorden van Henry Pacory.

Clemens Romijn

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.