Als er iemand was die géén reden had om een uitgebreide Ode an die Freude te schrijven, dan was het Beethoven wel. Oud, depressief, aan de drank, en bovenal: doof. Toch moet de componist ergens, diep van binnen, een onverwoestbare wilskracht hebben gehad om de wereld een intense uitbarsting van vreugde te laten horen in zijn Negende symfonie. Niet zozeer vreugde voor hemzelf, maar voor alle mensen, in broederschap samenlevend: Alle Menschen werden Brüder. De Koorfantasie heeft veel overeenkomsten met de Negende symfonie en lijkt een voorstudie te zijn geweest voor het meesterwerk.

Een winters voorproefje
Een vier uur lang concert in een koude hal op een winterse avond in Wenen door een orkest dat nauwelijks had gerepeteerd: zo gingen Beethovens Vijfde en Zesde symfonie in première. De schaarse repetitietijd die er wél was, ging opvallend genoeg naar een ander stuk. Een stuk voor piano, orkest, koor en solisten, dat ook nog eens aan het einde van het programma stond: de Koorfantasie. Beethoven lijkt het een belangrijk werk te hebben gevonden. Misschien wist hij toen al dat het een stap op weg was naar een grootse symfonie.

De piano begint met een uitgebreid sologedeelte dat improvisatorisch klinkt. Bij de première heeft Beethoven dit gedeelte daadwerkelijk geïmproviseerd en pas veel later schrijf hij het uit. Na zo’n vijf minuten zet de piano een melodie in die sterk lijkt op de beroemde melodie van de Ode an die Freude. Orkest en zangers herhalen de melodie daarna veelvuldig. Ook het gelukzalige karakter van de tekst, van Beethovens vriend Christoph Küffner, lijkt een voorstudie voor de Ode an die Freude te zijn: “als liefde en kracht trouwen, zal de mens met een goddelijke gunst beloond worden.”

Beethovens ideaal
Het idee van broederschap en daarmee ook het ‘liberté, égalité, fraternité’ van de Franse Revolutie hebben Beethoven altijd na aan het hart gelegen. Ook toen hij zich van Napoleon had afgekeerd, na diens zelfkroning, bleef het ideaal van gelijkheid en broederschap voor Beethoven springlevend. Zelfs na een weinig productief en ongelukkig decennium richting het einde van zijn leven kon hij het opbrengen nog één keer een explosie van vreugde door broederschap te creëren.

Het lange vierde deel, met koor en solisten, is hét symbool voor de vele grenzen die Beethoven heeft verlegd, maar er zijn ook nog drie andere delen, stuk voor stuk wonderschoon en gecomponeerd door een genie op de toppen van zijn kunnen. Het begint al met de mysterieuze strijkers aan het begin van het eerste deel, die een achtergrond vormen waartegen voorzichtige motiefjes uitmonden in een krachtige melodie. Deze opening ontwikkelt zich tot een stormachtig eerste deel. Een lichtvoetig tweede deel volgt, maar onder de oppervlakte van de speelse melodieën en staccato noten vormt een complexe fuga de grondslag. Bij de première van de symfonie applaudisseerde het publiek na het tweede deel. Beethoven zelf was de dirigent, maar hoorde het applaus niet. De eerste violist, die in de praktijk de muzikale leiding had overgenomen, wees hem op het enthousiaste publiek achter hem. Beethoven draaide zich om en boog. Het derde deel is een oase van liefde. Twee prachtige melodieën laten horen dat er een kwetsbare persoon achter het norse gezicht en het soms lompe gedrag moet zijn schuilgegaan.

Broederschap in alle opzichten
Na het derde deel is de symfonie al zo’n drie kwartier onderweg, langer dan vrijwel alle volledige symfonieën in die tijd. Na een uitbarsting aan het begin van het vierde deel vat hij al het voorgaande samen door de eerste drie delen kort te citeren. Het lijkt meer dan een geheugensteuntje voor de luisteraar: Beethoven deed het waarschijnlijk ook om alle delen ‘in broederschap’ samen te laten klinken in het vierde deel, het deel waarin alles en iedereen samenkomt. Tussen elke twee citaten klinkt een dreigende melodie in de lage strijkers, die uiteindelijk plaatsmaakt voor dé beroemde melodie uit de symfonie. De dreigende melodie komt echter terug als de bariton inzet: “O Freunde, nicht diese Töne!” Met “deze tonen” bedoelt Beethoven de dreigende melodie die op dat moment gezongen wordt en die eerder al door de lage strijkers werd gespeeld. De tekst vervolgt, vertaald: “laat ons liever vreugdevollere tonen aanzetten.” Het zijn Beethovens eigen woorden, en vervolgens begint de tekst uit Ode an die Freude van Friedrich Schiller. Het tekent de componist, dominant en eigengereid: Schiller ‘mag’ de tekst voor het vierde deel leveren, maar het is Beethoven zelf die hem aankondigt, die Schiller ‘toestemming’ geeft in zijn werk aanwezig te zijn. De nog nooit eerder vertoonde combinatie van zang en instrumenten in een symfonie was niet alleen een muzikale vernieuwing, maar ook een sterke uiting van broederschap en gelijkheid. Dat geldt ook voor de zangers onderling: twee mannelijke en twee vrouwelijke solisten, en het koor dat gelijkwaardig is aan hen.

Nadat zang en instrumenten elkaar vervolgens naar een grote climax hebben gestuwd, komt Beethoven met een verrassing: een vriendelijke mars, met triangel, piccolo, bekkens en bassdrum. Precies de instrumenten die componisten gebruikten om een oosterse sfeer aan muziek te geven, zoals bijvoorbeeld ook in Mozarts Die Entführung aus dem Serail. Oostenrijk en het Ottomaanse Rijk lagen geregeld met elkaar overhoop, maar de Oostenrijkers vonden de oosterse vijand ook wel interessant: Turkse koffie, kleding en soms zelfs de Turkse taal waren populair in Wenen. Beethoven laat met de mars oost en west in vrede en broederschap samenkomen.

Terwijl Beethoven ook nog eens een ingewikkelde dubbelfuga laat klinken, waardoor de polyfone fuga een ‘broederschap’ vormt met de homofone passages in het vierde deel, is in de vocale partijen veelvuldig “Alle Menschen werden Brüder” te horen. Hoewel deze tekst bij Beethoven een diepgevoelige snaar raakte, wist hij dat Schillers tekst ook werd gebruikt in een bekend drinkliedje. Hij laat hiermee het drinkliedje, dat de lage sociale klasse representeert, samenkomen met de ‘hoge’ kunstvorm van de symfonie.

In de laatste sectie van het deel is iedereen samen: de ‘Turkse’ instrumenten keren terug, het koor, de solisten, iedereen draagt bij aan een groots eerbetoon aan de vreugde. Het streven naar een vreedzaam samenleven is vandaag de dag nog altijd een actueel thema. Beethovens vreugde door broederschap is een tijdloze bron van inspiratie. Ook zijn wilskracht kan een voorbeeld voor velen zijn. Uitgerekend een van de grootste muzikale genieën aller tijden werd doof. En uitgerekend hij schreef een Ode an die Freude. Hoe sterk kan een mens zijn?

Bart de Graaf

 

LIEDTEKSTEN

Beethoven – Koorfantasie
Schmeichelnd hold und lieblich klingen
Unsers Lebens Harmonien,
Und dem Schönheitssinn entschwingen
Blumen sich, die ewig blühn.

Fried und Freude gleiten freundlich,
Wie der Wellen Wechselspiel.
Was sich drängte rauh und feindlich,
ordnet sich zu Hochgefühl.

Wenn der Töne Zauber walten
Und des Wortes Weihe spricht,
Muß sich Herrliches gestalten,
Nacht und Stürme werden Licht.

Äuß’re Ruhe, inn’re Wonne
Herrschen für den Glücklichen,
Doch der Künste Frühlingssonne
Läßt aus Leiden Licht entstehn.

Großes, das ins Herz gedrungen,
Blüht dann neu und schön empor,
Hat ein Geist sich aufgeschwungen,
Hallt ihm stets ein Geisterchor.

Nehmt denn hin, ihr schönen Seelen,
Froh die Gaben schöner Kunst!
Wenn sich Lieb’ und Kraft vermählen,
Lohnt dem Menschen Götter Gunst.

Beethoven – Symfonie nr. 9
O Freunde, nicht diese Töne!
Sondern laßt uns angenehmere anstimmen,
und freudenvollere.
Freude! Freude!

Freude, schöner Götterfunken,
tochter aus Elysium,
wir betreten feuertrunken,
Himmlische, dein Heiligtum!
Deine Zauber binden wieder
was die Mode streng geteilt;
alle Menschen werden Brüder
wo dein sanfter Flügel weilt.

Wem der große Wurf gelungen
eines Freundes Freund zu sein;
Wer ein holdes Weib errungen
mische seinen Jubel ein!
Ja, wer auch nur eine Seele
Sein nennt auf dem Erdenrund!
Und wer’s nie gekonnt, der stehle
weinend sich aus diesem Bund!

Freude trinken alle Wesen
an den Brüsten der Natur;
Alle Guten, alle Bösen
folgen ihrer Rosenspur.
Küsse gab sie uns und Reben,
einen Freund, geprüft im Tod;
Wollust ward dem Wurm gegeben
und der Cherub steht vor Gott.

Froh, wie seine Sonnen fliegen
durch des Himmels prächt’gen Plan
laufet, Brüder, eure Bahn,
freudig, wie ein Held zum Siegen.

Freude, schöner Götterfunken,
tochter aus Elysium,
wir betreten feuertrunken,
Himmlische, dein Heiligtum!
Deine Zauber binden wieder
was die Mode streng geteilt;
alle Menschen werden Brüder
wo dein sanfter Flügel weilt.

Seid umschlungen, Millionen!
Diesen Kuß der ganzen Welt!
Brüder, über’m Sternenzelt
muß ein lieber Vater wohnen.
Ihr stürzt nieder, Millionen?
Ahnest du den Schöpfer, Welt?
Such’ ihn über’m Sternenzelt!
Über Sternen muß er wohnen.

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.