Shunske Sato, viool, en Shuann Chai, piano, spelen werken die op Bach teruggaan en/of door hem geïnspireerd zijn, van Rachmaninov, Bartók, Rimsky-Korsakov en Schumann.

De ‘eeuwige’ Bach
Bachs Partita in E BWV 1006 voor viool solo vormt de inleiding voor een bijzonder concert rondom een componist die velen als de grootste aller tijden beschouwen. Het genie van Johann Sebastian Bach is onbetwist, de bewondering van componisten, musici en het muziek minnende publiek unaniem. Bach is ‘eeuwig’, ‘universeel’ (Reger) en meer van die superlatieven – denk ook aan de uitspraak van Beethoven: ‘niet Bach, maar Meer [zee] zou hij moeten heten’ – vielen deze componist ten deel en dat is zo tot op heden. Geen musicus die niet de leerschool van deze onsterfelijke meester heeft doorlopen. De bewerkingen van composities van Bach en de door hem beïnvloede werken die in de loop van de eeuwen ontstaan zijn haast ontelbaar. Zij het als schepper van grote passies, sprankelende instrumentale concerten en solowerken; zij het als architect van een ruimer chromatisch toonsysteem, constructeur van kunstige fuga’s of als ontdekker van nieuwe instrumentale klankmogelijkheden en speeltechnieken: Bachs fantasie blijkt onuitputtelijk. En niet op de laatste plaats was Bach een componist die alle in zijn tijd gangbare Europese stijlen samengebracht en er een onmiskenbaar eigen draai aan heeft gegeven.

Geen musicus die niet de leerschool van deze onsterfelijke meester heeft doorlopen.

De Partita in E BWV 1006 van Johann Sebastian Bach maakt deel uit van de Sei solo voor viool en is ontstaan tijdens werkzaamheden van de componist aan het hof van vorst Leopold von Sachsen-Anhalt te Köthen. Het was na uiteenlopende kleinere banen zijn eerste vaste aanstelling. Behalve als componist van werken voor verschillende gelegenheden, wereldlijke en kerkelijke, fungeerde hij als organist, tevens ook violist, gaf muziekles en had de supervisie over alle uitvoeringen. De Sei solo zijn een standaardwerk voor viool die de speeltechnieken van het instrument enorm verruimen. Daarin maakt Bach ruimschoots gebruik van dubbelgrepen, gebroken akkoorden, arpeggio’s en canonstructuren waardoor de componist meerstemmigheid suggereert en de luisteraar vaak meent meer dan slechts één viool te horen. De Partita in E heeft – en dat is typerend voor de meeste werken van Bach – een ‘geleerde’ en een speelse kant: de delen zijn geïnspireerd door toentertijd populaire Franse en Italiaanse dansvormen en rijgen zich aaneen als in een vermakelijke (dans-)suite.

Om die reden heeft Sergej Rachmaninov zijn bewerking van Bachs Partita in E voor piano ook de titel ‘suite’ meegegeven. De Russische componist en legendarische pianovirtuoos heeft zich in zijn pianobewerking tot drie delen uit het origineel van Bach beperkt – Prelude, Gavotte en Gigue. Rachmaninov liet zich bekoren door het dansante karakter van het werk, en niet op de laatste plaats door de gesuggereerde meerstemmigheid en het quasi harmonische klankbeeld van Bachs vioolstuk, want daardoor leende het zich uitstekend voor een uitvoering op de piano.

De muziek van Béla Bartók is doordrongen van harmonieën en ritmen van de volksmuziek. Bijna zijn gehele leven reisde de Hongaarse componist door de Balkanlanden om melodieën van de plattelandsbevolking te verzamelen. Bartók: ‘De bestudering van deze boerenmuziek was voor mij van beslissende betekenis omdat ik er een mogelijkheid in zag mij te bevrijden van het oude majeur-mineur-systeem (…) Bovendien vertonen ze een grote ritmische variëteit, veel maatwisselingen en vrijheden in de voordracht.’ Modernistische klanken, scherpe dissonanten en uitdagende ritmen kenmerken ook zijn Sonata voor viool solo uit 1944 waarin hij met technieken van Bach experimenteert. Uit deze eigenlijk vier delen omvattende sonate klinkt de Ciaccona (‘Tempo di ciaccona’) – een in Bachs tijd geliefde op een herhaalde akkoordenreeks gebaseerde variatievorm.

Van Nicolai Rimsky-Korsakov zou je wellicht niet perse een hommage aan Bach verwachten. Als lid van het zogeheten ‘Machtige groepje’ – een vijftal Russische componisten onder wie Borodin en Moessorgski – spande hij zich in voor een specifiek Russische muziekstijl. Rimsky-Korsakovs domein waren hoofdzakelijk de opera, symfonische gedichten en schilderachtige klanktaferelen waarin de componist impressies van cultuur en folklore van het grote Russische rijk heeft gevangen. Zes Variaties op het thema B-A-C-H op. 10 voor piano behoort tot de honderden van composities die tot op heden op de noten van de naam BACH (B(=bes)-A-C-H(=b) gebaseerd zijn en waarmee componisten de barokke meeste eervol herdenken. Het motief is in Rimsky-Korsakovs variaties ingebed in een wollig laatromantisch klankbeeld.

Francis Poulenc was in de eerste decennia van de twintigste eeuw een vurige pleitbezorger van een nieuwe specifiek Franse esthetiek. In tegenstelling tot de romantische Duitse moest de moderne Franse kunst nuchter en zakelijk zijn – én, zoals schrijver, tekenaar en cineast Jean Cocteau meende, een zekere amusementswaarde bezitten. Het is de tijd van de futuristische en dadaïstische manifesten en Poulenc componeert absurdistisch-groteske werken, zoals de zangcyclus Le Bestiaire. Valse-improvisation sur le nom de BACH is corresponderend met Poulencs esthetiek een korte brutale grap waarin de noten van de letters van Bachs naam verstopt zijn.

Een korte brutale grap waarin de noten van de letters van Bachs naam verstopt zijn.

Robert Schumann was een romanticus pur sang, zijn rijk was de fantasie. Poëtische karakterstukken met name voor piano – denk aan Kinderszenen, Waldszenen, Kreisleriana e.v.a. – vormen het kloppend hart van zijn oeuvre. Toch heeft ook Schumann veel van zijn handwerk van Bach geleerd. Gedurende zijn studietijd in Leipzig bestudeerde Schumann ijverig Bachs compositietechnieken, later wijdt hij Sechs Fugen über den Namen BACH aan zijn bewonderde voorbeeld, én hij schrijft: ‘Uit slechts één van alle componisten kun je altijd opnieuw putten: Johann Sebastian Bach.’ Schumanns Sonate nr. 2 voor viool en piano met de bijnaam ‘grote’ is afkomstig uit zijn laatste levensjaren in Düsseldorf waar het leven van de componist steeds meer overschaduwd werd door een psychische ziekte. De vierdelige Sonate is een zeer gepassioneerd romantisch werk. Toch herinnert een citaat aan het einde van het tweede deel ‘Sehr lebhaft’ aan de grote oude Bach, namelijk diens koraalmelodie ‘Gelobet seist du, Jesus Christ.’

Christiane Schima

Het nieuwste album van Shunske Sato en Shuann Chai BEE1H0VEN: The complete Violin Sonatas is na het concert in de foyer beschikbaar.

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.