De werken op het programma van vandaag behoren tot de hoogtepunten van de romantische orkestmuziek. Naast Carl Maria von Webers Ouverture uit Freischütz – het toonbeeld van de Duitse romantische opera – klinkt Richard Strauss’ monumentale Alpensinfonie. Daarin heeft Strauss de romantiek door een gigantisch orkestapparaat en schitterende instrumentale klankeffecten op de spits gedreven. De Oostenrijks-joodse emigrant Erich Wolfgang Korngold heeft in de jaren veertig van de vorige eeuw het grootse muzikale verleden van het oude Europa meegenomen naar de ‘nieuwe’ wereld – en in Hollywood de filmmuziek tot een kunstvorm verheven.

Een ‘Duitse nationaalopera’
’Hebt u nog niet Maria von Webers Freischütz gehoord? Ongelukkige man! Maar hebt u dan niet tenminste uit deze opera het ’Lied von den Brautjungfern’ oftewel de ’Jungfernkranz’ gehoord? Nee? Gelukkige man! Wanneer je van het Hallische Tor naar het Oranienburger Tor en van het Brandenburger naar het Königstor, ja, zelfs wanneer je van de Unterbaum naar het Köpenicker Tor loopt, hoor je tegenwoordig altijd en eeuwig dezelfde melodie, het lied der liederen: ‘Wir winden dir den Jungfernkranz’… Ben ik ’s morgens met nog zo’n goed humeur opgestaan, wordt meteen al mijn vrolijkheid weg getreiterd, wanneer reeds vroeg de schooljeugd, de ‘Jungfernkranz’ kwinkelerend, aan mijn raam voorbijtrekt. Er is nog geen uur verstreken, of de dochter van mijn hospita staat op met haar ‘Jungfernkranz’. En zo gaat het maar door…’ Dit humoristisch verslag is afkomstig uit de scherpe pen van Heinrich Heine. Daaruit blijkt welk een succes Carl Maria von Webers (1786-1826) Freischütz had, ja, welke hysterie de opera losmaakte. De Freischütz werd het toonbeeld van de Duitse romantische opera. Al gauw na de première op 18 juni 1821 in Berlijn was er zelfs sprake van de Freischütz als ‘Deutsche Nationaloper’.

Aan het einde komt vreugde op, net als in de opera, want het goede overwint.

Het verhaal speelt zich af in het veel bezongen Duitse woud, waar sprookjesachtige geesten en demonen rondwaren. Twee jagers geraken op een onheilspellende plek in het bos in de klauwen van de duivel. Eén van hen wordt gered door de liefde en onschuld van een maagd, over wie de Boze geen macht bezit. Innige, maanverlichte nachten, bij de knusse haard en op idyllische bospaden gezongen melodieën, of stormachtige orkestklanken, wanneer natuurkrachten, bliksem en donder losbarsten: de opera beschikt over alles wat het Duitse romantische hart begeerde. Over de Ouverture schrijft de dichter E.T.A. Hoffmann: ‘De Ouverture in C is wat een ouverture altijd hoort te zijn: een proloog van de opera. Ze bereidt het onweer voor, en dezelfde wolken kom je ook later in de opera op gepaste tijd tegen. Aan het einde komt vreugde op, net als in de opera, want het goede overwint.’

Van Wenen naar Hollywood
Sinds de jaren tachtig, toen men zich met het lot van achtervolgde kunstenaars in de Nazitijd begon bezig te houden, kon het werk van menig toenmalig slachtoffer aan de vergetelheid ontrukt worden. Ook dat van de Weense componist Erich Wolfgang Korngold die eind van de jaren dertig naar Amerika moest emigreren. Korngold, wonderkind en begunstigde leerling van Mahler en Zemlinsky, bejubelde componist van opera’s als Die tote Stadt en Violanta, heeft in zijn Amerikaanse ballingschap een tweede carrière als filmcomponist gemaakt. Hij stelde aan de filmmuziek de hoogste eisen en werd daarvoor met bijzondere privileges en meerdere Oscars beloond. Daadwerkelijk zijn de overgangen tussen kunst- en filmmuziek bij Korngold vloeiend. ‘Nooit heb ik een verschil gemaakt tussen muziek voor films en muziek voor opera’s en concerten. ’Dit manifesteert zich in het gebruik van thema’s uit zijn concertmuziek voor films en omgekeerd van melodieën uit films in zelfstandige composities.

De sprankelende finale ontwikkelt zich tot een virtuoze mengeling van Europese romantiek en Amerikaanse en joodse folklore.

Het Vioolconcert in D-groot uit 1946 is hiervan een voorbeeld. Zo is het hoofdthema van het eerste deel ontleend aan de film Another Dawn en het neventhema aan Juarez, zijn de zachte melodieën in het tweede deel afkomstig uit de kostuumfilm Anthony Adventures, en maakt de finale gebruik van een dansmelodie uit The Prince and the Pauper. Vooral de eerste twee delen, die gedragen worden door betoverende vioolmelodieën, vertonen een weelderige laatromantische stijl in navolging van Wagner, Strauss en Mahler. De sprankelende finale ontwikkelt zich tot een virtuoze mengeling van Europese romantiek en Amerikaanse en joodse folklore. In dit laatste deel valt duidelijk te bespeuren, dat Korngold zich in zijn hoedanigheid als filmcomponist in Hollywood een hoop effectvolle technieken eigen heeft gemaakt en zich aangepast heeft aan de nationale muzieksmaak. Op de keper beschouwd is Korngolds aan Alma Mahler opgedragen Vioolconcert een zeer traditioneel stuk, en in de tijd waarin het is ontstaan – 1945 – een anachronisme. Als in een droom worden in dit concert nog eenmaal beelden en gevoelens van een voorbij tijdperk en het oude door de oorlog vernielde Europa tot leven gewekt. De in 1949 naar Wenen teruggekeerde Korngold zou de aansluiting bij het moderne muziekleven in het nieuwe Europa nooit meer vinden.

Mens en natuur
Richard Strauss was een Beiers, in 1864 in München geboren wonderkind en al vroeg succesvol. Zijn briljante orkestwerken en opera’s als Elektra en Salome maakten hem snel wereldberoemd. In zijn symfonische gedichten liet hij zich dikwijls inspireren door heldhaftige onderwerpen in de geest van Nietzsche en Wagner – denk aan bijvoorbeeld Don Juan, Macbeth, Also sprach Zarathustra, Ein Heldenleben. Ook leeft in zijn werk de idee van de eenzame wandelaar voort, die van Schubert tot en met Mahler met een levensfilosofie wordt verweven. Daarmee toont Strauss zich een kind van zijn tijd, de romantiek. Met Mahler vallen in zijn monumentale Alpensinfonie, ontstaan tussen 1911-1915, nog meer parallellen te ontdekken, namelijk diens liefde voor de bergen – ook Strauss was een gepassioneerde bergwandelaar en bezat een villa in Garmisch-Partenkirchen – alsmede de voorkeur voor een buitensporig groot orkest. Evenals Mahler heeft Strauss het kleurenpalet van het orkest op tot dan toe ongekende wijze verrijkt. Wat dat laatste betreft: op het podium zitten ruim honderd orkestleden, daarbij komen 16 koperblazers achter de coulissen, plus 2 harpen, orgel en een imposante hoeveelheid percussie instrumenten als koebellen (zie ook Mahler!), klokkenspel, geluidsmachines voor wind en onweer.

Het werk eindigt zoals het begon met stille klanken die de nacht symboliseren.

In 22 scènes beschrijft de componist op schilderachtige wijze de verschillende belevenissen van de wandelaars en begeleidt hen gedurende een hele dag – vanaf hun start nog vóór zonsopgang (I ‘Nacht’) totdat het weer donker is (XXII ‘Nacht’). Ze geven zich over aan hun gevoelens tijdens de aanblik van het indrukwekkend berglandschap, maar maken ook gevaarlijke situaties mee, zoals een onweer. Toch wordt de top bereikt (XIII ‘Auf dem Gipfel’) hetgeen door het triomfantelijke geluid van vier trombones wordt onderstreept. Het werk bezit ook een ideale, heldhaftige kant. Dit blijkt uit een brief van Strauss kort na Mahlers dood: ‘[Alpensinfonie] vertegenwoordigt morele loutering vanuit eigen kracht, bevrijding door arbeid, adoratie van het eeuwige, van de overweldigende natuur.’ Het werk eindigt zoals het begon met stille klanken die de nacht symboliseren. Daarmee is de cirkel rond.

Christiane Schima

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.