Als jongetje genoot Sergej Rachmaninov in de kerk van Novgorod tijdens de Russisch-orthodoxe eredienst van de prachtige melodieën en in zijn conservatoriumtijd bestudeerde hij met interesse de oude Russische kerkmuziek. Maar in de jaren erna speelde de kerk en de kerkmuziek nauwelijks nog een rol in zijn leven en toen hij met zijn nicht Natalya wilde trouwen en dat niet mocht van de kerkelijke autoriteiten keerde hij de kerk de rug toe.

Rachmaninov was inmiddels een gevierd en in binnen- en buitenland beroemd pianist, pedagoog, dirigent en componist toen hij toch opeens in 1910 de Liturgie van Sint Johannes Chrysostomus schreef en vijf jaar later de Vespers, een koorwerk voor een drie uur durende nachtelijke feestelijke kerkdienst, zoals Pasen.

Dat hij daarin westerse romantische elementen verwerkte moet de orthodoxe geestelijken een doorn in het oog zijn geweest.

Tijdens de Russische Vespers worden liturgische gezangen a capella gezongen dus zonder muziekinstrumenten, want die zijn (ook nu nog) door de behoudende Russisch kerkpatriarchen ten strengste verboden.

Daaraan heeft Rachmaninov zich gehouden in zijn Vespers. In het uit 15 onderdelen opgebouwde werk wisselen lofzangen, hymnes en psalmen elkaar af. Rachmaninov gebruikte ook veel van de vaste teksten en melodieën van de Russisch-orthodoxe liturgie. Vijf van de tien delen (de nummers 1, 3, 6, 10 en 11) schreef hij helemaal opnieuw, maar daarbij baseerde hij zich wel stevig op de oorspronkelijke Russische gezangen, ‘bewuste vervalsingen’ noemde hij dat. Dat hij daarin westerse romantische elementen verwerkte moet de orthodoxe geestelijken een doorn in het oog zijn geweest. Maar ze beten op hun tong en zeiden niets, want Rachmaninovs Grote Nachtwake, zoals de Vespers ook wel werd genoemd, kreeg een overweldigend enthousiast onthaal. Het werk ging in maart 1915 in première en het succes was zo groot dat er meteen nog vijf uitverkochte uitvoeringen volgden. Bovendien waren de opbrengsten van de eerste uitvoeringen bestemd voor de Russische soldaten die vochten in Eerste Wereldoorlog die was uitgebroken.

In het begin van de Vespers zingt het koor tamelijk laag en melancholiek, maar allengs wordt de stemming vrolijker. Zeker na de uitroep van de priester dat Christus is opgestaan, en de jubelende wederopstandingshymne ‘Voskreseniy’ (deel 10) is gezongen.

Rachmaninov gaf elk deel zijn eigen karakter. In lengte, bezetting, dynamiek en stemming zijn ze allemaal anders. Zo is het eerste (door Rachmaninov zelf gecomponeerde) gezang ‘Priidite’ (Komt laat ons aanbidden) krachtig en energiek. Het is alsof hier de graflegging en de hemelvaart van Christus wordt weergegeven. De schitterende melodielijnen stijgen ten hemel, dalen af in het graf en stijgen weer op. En klinkt deel 5 ‘Nunc dimittis’ als een vertelling. Het is het lied van de oude Simeon die in de tempel de pasgeboren Jezus ziet en nu mag sterven. De wiegende beweging onder de tenorsolo (eerst in de sopranen, later overgenomen door de lage stemmen) lijken te verwijzen naar het kind je Jezus. Het gezang vloeit over van gelukkige berusting. Hoge, engelachtige stemmen en naar de afgrond afdalende bassen omranken de tenorsolo. Rachmaninov vond dit deel van zijn Vespers zo mooi dat hij in zijn memoires optekende dat hij deze muziek op zijn eigen begrafenis uitgevoerd wilde hebben.

Rachmaninov vond dit deel van zijn Vespers zo mooi dat hij in zijn memoires optekende dat hij deze muziek op zijn eigen begrafenis uitgevoerd wilde hebben.

Deel 9 is de kern van de Vespers. ‘Blagosloven esi’ (gezegend zij de Heer) vertelt over de komende opstanding van Jezus. Verschillende stemgroepen staan tegenover elkaar om ieder hún visie op de gebeurtenis te laten horen. Het ritme wisselt, zoals in een verhaal. Lange geneuriede lijnen vormen een decor voor de ritmische syllabische zang. Het is alsof de solo’s worden begeleid door een vocaal orkest. Er klinkt zoveel dramatiek en zeggingskracht uit dit deel dat het duidelijk is waar het over gaat, ook al verstaat men geen woord Russisch.

Dat Rachmaninov dit grootse, veelkleurige muziekstuk in slechts twee weken componeerde zegt iets over hoe gedreven hij was, een gedrevenheid die hij ook nog kon laten horen.

Agnes van der Horst

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.