“Hij leeft en denkt slechts vanuit één wereld: de zijne. Maar die wereld is wijd; hij omvat één groot visioen van exotische vogelzangen, brandende Gotische ramen, Middeleeuws-aandoende theologie, vergeten Hindoeritmen en nog veel meer.” Met deze woorden schetste de Nederlandse componist Ton de Leeuw zijn leraar Olivier Messiaen toen deze in 1971 de Erasmusprijs kreeg uitgereikt.

Als tiener wist hij zeker dat vogels zongen om muziek te maken.

De Franse componist groeide op in een tijd waarin componisten als Mahler, Strauss en Debussy volop te horen waren en de avant-garde muziek met o.a. serialisme en atonaliteit in opgang was. Niets van dit alles is terug te horen in zijn composities die wortelen in zijn fascinatie voor vogelzang, de mystiek en het goddelijke.

Als tiener wist hij zeker dat vogels zongen om muziek te maken, muziek voor God en dat wilde hij ook. Hij ging al op zijn elfde naar het conservatorium en al gauw begon hij vogelzang niet alleen te beluisteren en bestuderen maar ook te vangen in muzieknoten. Toch duurde het nog tot 1941 voordat hij zijn eerste compositie schreef waarin hij de vogelzang verwerkte. Dat was in Quatuor pour la fin du temps.

Waarom Messiaen juist in dit werk de vogelzang (vooral in het eerste deel) voor het eerst gebruikte laat zich raden. Frankrijk was in die tijd in de greep van de Tweede Wereldoorlog en Messiaen, die in dienst was als medische hulp, werd door de nazi’s opgepakt en als krijgsgevangene opgesloten in een kamp in Silezië. Daar ontstond dit werk. Wellicht wilde hij met de vogelklanken de vrijheid die hij zo miste oproepen. Vogels zijn een symbool van vrijheid en voor Messiaen waren ze ook de verbinders tussen aarde en hemel. Dat hij het werk Kwartet voor het eind der tijden noemde was wellicht omdat hij zich, opgesloten als hij was, los kon maken van de tijd. Dat de compositie was geschreven voor viool, cello, klarinet en piano was simpelweg omdat in het kamp een goede klarinettist, violist en cellist gevangen zaten, en hijzelf een prima pianist was.

Een ontroerend sereen samenspel van piano en viool die die hun klanken als vogels samen steeds hoger en hoger laten vliegen tot ze lijken te vervluchtigen.

De titel van dit werk verwijst ook naar het hoofdstuk uit het Bijbelboek Openbaring van Johannes waarin een engel het einde der tijden voorspelt en beschrijft. De atmosfeer van tijdloosheid, maar ook de teksten van het Bijbelcitaat zijn in alle acht delen van het werk te vinden. Zo begint het met het kristalheldere gezang van merel en nachtegaal die de (laatste) dag aankondigen, bezingt in deel 2 de engel de laatste dag en verwijst het volgende deel naar ‘het beest’ dat de oorlog veroorzaakt. Maar Messiaen wilde, zo zei hij in een interview, “in geen enkel opzicht de Apocalyps op muziek zetten. Mijn enige wens was om mijn verlangen naar de ontbinding van de tijd te beschrijven”.

Die oneindigheid horen we bijvoorbeeld in de stiltes van de raadselachtige en mystieke klarinetsolo ‘Abîme des oiseaux’ (deel 3) en in de bijna onhoorbare aanzetten, alsof de klanken uit het niets ontstaan. In deel 5 (‘Lofzang voor de eeuwigheid van Jezus’) valt de tijd weg, de lichte stappen van de piano en de lange streken van de cello klinken alsof ze nooit meer stoppen. Het meest ‘hemelse’ deel is het slot (deel 8): een ontroerend sereen samenspel van piano en viool die die hun klanken als vogels samen steeds hoger en hoger laten vliegen tot ze lijken te vervluchtigen.

Toen het stuk af was werd het uitgevoerd in het gevangenkamp op een ijzig koude dag. De cello miste een snaar, de piano was niet gestemd en de uitvoerders moesten met bijna bevroren vingers spelen. Maar het was een geweldig concert en volgens Messiaen, de mooiste uitvoering van zijn Quatuor pour la fin du temps ooit.

Agnes van der Horst

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.