Alle componisten op dit programma staan min of meer te boek als nationale componisten. Hoewel hun werk ook persoonlijk is, gaat bij hen vaak veel aandacht uit naar hun landsaard. Die aandacht is begrijpelijk omdat de componisten leefden in een klimaat van nationalisme waarin (anders dan vaak nu) klassieke muziek voor componisten en anderen een wezenlijk onderdeel van de nationale identiteit vormde. Hoewel het nationalisme na 1945 lange tijd was verstomd, bleven de componisten in beeld. Hun persoonlijkheid had kortom gewonnen. Niettemin is de spanning tussen persoonlijke en collectieve muzikale middelen de rode draad in dit concert.

Turina – Spaans en internationaal
Veel componisten zijn redelijk tot zeer bekend in eigen land, maar daarbuiten vrijwel onbekend. Dat komt soms door de kwaliteit van hun werk en soms door de balans in hun werk tussen nationale en persoonlijke karaktertrekken. Bij Turina speelt vooral het tweede een rol. Zijn werk zit vol met eigenschappen die Spanjaarden en buitenlanders typisch Spaans vinden. Hij studeerde in Madrid, was verbonden aan het plaatselijke theater en genoot, voordat de Spaanse burgeroorlog uitbrak, een grote reputatie in eigen land. Net als zijn grote voorgangers en landgenoten Albeniz, Granados en De Falla wilde hij met zijn muziek een bijdrage leveren aan het opkomende nationalisme. Tegelijk keek hij voor inspiratie over de grens, met name naar Frankrijk en Duitsland. Hij hield van vormen uit de Centraal-Europese traditie en liet zich beïnvloeden door impressionistische harmonieën. Beide bronnen lieten hun sporen na in zijn Oracion del torero. De harmonie doet onmiskenbaar Frans aan, niet slechts in details maar in het gehele werk. De vorm lijkt geïmproviseerd en associatief, maar de constructie is hecht met een solide gevoel voor proporties en de verwerking van thema’s. Even persoonlijk is de toon. Hij benut graag melodieën van eigen bodem of zelfbedachte melodieën die daarop lijken. Het drama van het werk (de titel betekent vrij vertaald het gebed van de stierenvechter) zit meer in het karakter van het gehele werk dan in extraverte momenten.

Ravel – Klassiek en modern
Ravel is in zekere zin het spiegelbeeld van Turina. Hij werd geboren in Baskenland, maar verhuisde als baby naar Parijs. Daar, op het conservatorium en daarna als componerende zelfstandige, dompelde hij zich in de Franse muziek van dat moment die zijn muzikale taal grotendeels zou vormen, maar hij toonde zich zeer ontvankelijk voor niet-Franse muziek, met name de Spaanse. Hij schreef diverse composities op Spaanse onderwerpen en verwerkte hierin Spaans aandoend materiaal dat hij overgoot met een mooie Franse jas. Dat hij slechts één strijkkwartet schreef, illustreert een ander aspect van zijn oeuvre: in een genre of voor een bezetting wilde hij slechts één werk schrijven – en schreef hij er meer, dan zijn die onderling zeer verschillend. De inspiratiebronnen voor het kwartet liggen buiten Spanje: de harmonische taal van de middeleeuwen en van eigentijdse Russische muziek, de klassieke vormen van Mozart en de melodiestijl van Puccini. De verwerking van die bronnen is volstrekt persoonlijk. De harmonie is in de kern tonaal, maar bijna permanent gekleurd door exotische elementen. (Exotisch betekende voor veel Fransen niet-Frans.) Omgekeerd zou Ravel met zijn harmonie veel invloed hebben op latere musici, onder meer jazzpianisten. Hoewel Ravel vaak in één adem wordt genoemd met Debussy, is de frasering bij Ravel veel klassieker, terwijl de akkoorden bij Ravel vaak veel bijtender en moderner zijn. Ravel was geen romanticus die in zijn kunst zijn hart wil uitstorten. Hij voelde zich bovenal vakman (meer artisan dan artiest) en wilde primair een perfect kunstwerk afleveren. Goed vakmanschap heeft karakter en karakter betekent persoonlijkheid, vond hij. Zijn hang naar perfectie zat hem soms in de weg en hij aarzelde bij zijn Strijkkwartet of het wel goed genoeg was, ook vanwege kritische recensies bij de première. Echter, toen Debussy hem schreef ‘in naam van mijzelf en de goden, verander geen noot!’, verdween de twijfel. Sindsdien hebben alle kwartetten het in hun repertoire.

Tsjaikovski – Russisch en westers
Tijdens zijn leven was Tsjaikovski voor veel westerlingen een typisch Russische componist en voor veel Russen veel te westers. Deze dubbelheid heeft hem voortdurend achtervolgd, ook postuum. Tegelijk maakte hij er zich niet druk om. Nadat hij zijn toon had gevonden, volhardde hij in zijn koers. Evenals vóór hem Borodin en na hem Rachmaninov zocht hij naar melodieën zonder een opzichtig nationaal karakter en naar een toon die zowel Russen als buitenlanders zouden kunnen herkennen als typisch Russisch. Daarnaast was hij net als Borodin en Rachmaninov zowel in afkomst als uit overtuiging lid van de Russische aristocratie en schreef hij in de favoriete genres van deze klasse. Denken velen nu bij Tsjaikovski in de eerste plaats aan zijn concerten, symfonieën en balletten, zijn land-, tijd- en standgenoten verbonden hem eerder met liederen, pianowerken en kamermuziek. Tot zijn kamermuziek behoren drie strijkkwartetten. Deze drie lijken veel op elkaar, in toon en structuur. Het eerste deel van het Derde opent langzaam en licht sentimenteel, waarna het vervolg het meer moet hebben van schoonheid dan van klassieke proporties. Het tweede deel is een luchtig Scherzo – het meest opzichtig Russische – en fungeert als intermezzo tussen twee emotionele zwaargewichten. Na de ernst van het derde deel inclusief martiale ritmen is het vierde een rustige en optimistische finale die voor de beoogde doelgroep (goede amateurmusici uit de hoogste kringen) een enorme opgave moet zijn geweest. Zelden hield hij zo weinig rekening met het niveau van zijn vertolkers.

Omdat het Derde strijkkwartet veel lijkt op het Tweede, betwijfelde de componist of hij nog wel voldoende creatief was. Zeker is dat Tsjaikovski met zijn kwartetten niet de ambitie had de grenzen van het genre te verleggen. Beethoven, de grootste vernieuwer van het strijkkwartet vóór Tsjaikovski, had hij minder hoog dan Mozart die hij meer bewonderde om diens schoonheid dan om diens dramatiek. Zo dachten ook Mendelssohn, Borodin en Dvorak over het strijkkwartet. Ook deze drie lieten horen dat ook zonder revolutionaire intenties prachtige stukken geschreven kunnen worden.

Emanuel Overbeeke

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.