Sjostakovitsj schreef zijn Zevende symfonie, ‘Leningrad’, gedeeltelijk tijdens de langdurige omsingeling van de stad door Duitse troepen in de Tweede Wereldoorlog. De beroemde middensectie van het eerste deel, met de kleine trom en de steeds sterker wordende melodie, werd de ‘mars van de indringers’ genoemd. Zo eenduidig was het voor Sjostakovitsj zelf niet: niet alleen het Duitse leger, maar ook het regime van Stalin was zijn vijand. De Zevende symfonie is een stuk over de permanente dreiging van het kwaad. Zeker aan het einde klinkt er ook hoop: het vermogen van de menselijke geest om het kwaad te weerstaan.

De mens en de componist
Hoewel Sjostakovitsj al aan zijn Zevende symfonie was begonnen vóór het Beleg van Leningrad, zijn stuk en oorlog onlosmakelijk met elkaar verbonden. Een korte samenvatting van de geschiedenis: Hitler hield zich niet langer aan de afspraak met Stalin om elkaar niet aan te vallen en het Duitse leger trok in Operatie Barbarossa de Sovjet-Unie binnen. In die opmars begonnen de verliezen aan Duitse kant toe te nemen en daarom gaf Hitler het bevel Leningrad, het huidige Sint-Petersburg, niet te bestormen, maar te omsingelen en uit te hongeren. Een gruwelijke 872 dagen van beleg volgden, met hongersnood, kannibalisme en een miljoen burgerslachtoffers, ongeveer een derde van de bevolking van de stad.

Voor en tijdens het beleg componeerde Sjostakovitsj de eerste drie delen van zijn Zevende symfonie in Leningrad. Daarna slaagde hij er met hulp van de autoriteiten in de stad te ontvluchten. In Koejbysjev, het huidige Samara, heeft hij de symfonie voltooid. Hij vertrouwde daar zijn buurvrouw toe dat de symfonie geïnspireerd was op “alle vormen van terreur, slavernij en gebondenheid van de geest, in welke vorm van totalitair regime dan ook.” Zo maakte Sjostakovitsj dankbaar gebruik van de dubbelzinnigheid die muziek kan hebben. Want ging deze symfonie nu over de strijd tegen de Duitsers of over het schrikbewind van Stalin? Volgens de officiële lezing het eerste, want Sjostakovitsj zei keurig op de radio: “ik componeerde het tweede en derde deel op het moment dat iedere stap terug van ons Rode Leger ons hart pijn deed. Maar de Sovjetburgers wisten dat zij onoverwinnelijk waren. Het vaderland zal overwinnen.” Woorden die hem in de mond waren gelegd. Aan de andere kant was er de componist die sinds de vernietigende kritiek op zijn opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk moest vrezen voor zijn leven. “Chaos in plaats van muziek,” kopte de krant boven een artikel dat op bevel van Stalin, of misschien zelfs door Stalin zelf, was geschreven. Tegelijkertijd wist Stalin maar al te goed dat hij beschikte over een buitengewoon begaafd componist die er, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Stravinsky en Rachmaninoff, voor had gekozen het land niet te verlaten. Sjostakovitsj’ muziek was, mits optimistisch genoeg, het propagandamiddel bij uitstek. Een levensgevaarlijk kat en muisspel volgde, waarin Sjostakovitsj Stalin tevreden moest houden, maar ook hij zijn eigen woede en verdriet wilde uiten.

Première in hongersnood
Hoewel Sjostakovitsj’ buurvrouw, zijn zoon Maxim en zijn biograaf Salomon Volkov alle drie zeiden dat de componist de inhoud algemener had bedoeld, speelde de Zevende symfonie een belangrijke rol in het Beleg van Leningrad. Het werd een symbool van kracht, strijdbaarheid en hoop, en daarom was het van het grootste belang dat in het omsingelde Leningrad een uitvoering zou plaatsvinden. Per vliegtuig lukte het de partituur in de stad te krijgen. Van het Radio Orkest van Leningrad waren nog maar vijftien uitgehongerde leden over, die geen kracht hadden om langer dan een kwartier te repeteren. Bovenop de 125 gram ‘brood’ per dag, waarvan ruim de helft zaagsel was, kregen ze extra rantsoenen om enigszins op kracht te komen. Het kleine gezelschap werd aangevuld met soldaten die toevallig een instrument bespeelden en voor de uitvoering tijdelijk de frontlinie mochten verlaten. General Govorov gaf vlak voor het concert het bevel tot een groot bombardement op Duitse artillerieposities, zodat ze stil zouden zijn tijdens de uitvoering. Het Rode Leger zelf zou het afweergeschut niet gebruiken tijdens het concert. In heel de stad en aan de frontlinie werd het concert uitgezonden. Ook de Duitsers hoorden het en na de oorlog verklaarden soldaten dat ze op dat moment beseften dat ze Leningrad nooit zouden veroveren. Het stuk werd in de Sovjet-Unie, Europa en Amerika het symbool voor kracht en vertrouwen. Daarna, in de Koude Oorlog, werd het net zo makkelijk weer weggezet als “door Stalin bestelde muziek.” Vanaf de culturele dooi, onder Michail Gorbatsjov, werd de symfonie opnieuw gewaardeerd.

Een zware strijd, een hoopvol einde
De symfonie begint energiek met een krachtig strijkersthema, beantwoord door de blazers. Een rustige sectie daarna wordt gezien als het leven vóór de oorlog. Met de inzet van de kleine trom begint de beroemdste passage van de symfonie. Voorzichtig spelen pizzicato strijkers en daarna de fluit een thema, begeleid door de kleine trom. Steeds meer en zwaardere instrumenten spelen het thema, waarin Sjostakovitsj een citaat van de aria ‘Da geh’ ich zu Maxim’ van Franz Lehár en een fragment uit zijn eigen opera Lady Macbeth uit het district Mtsensk heeft verwerkt. De dalende melodie in het thema zou kunnen verwijzen naar het Duitse volkslied. Nadat het thema twaalf keer is gespeeld, komt het orkest met een akelige, hoge gil tot een climax. Daarna klinkt het begin van de symfonie weer, als een daad van verzet, van weerstand tegen de vijandige mars.

Ook het tweede deel is beladen, met een middensectie waarin woede en sarcasme om de voorrang strijden. In de leegte daarna proberen de harpen, die voor het eerst spelen, te troosten, maar een sombere basklarinet weerspiegelt de realiteit. In het derde deel klinkt een eenzame fluitsolo, die daarna expressief door alle altviolen wordt overgenomen. Alsof Sjostakovitsj wil zeggen dat we samen sterk staan. Misschien is daarmee het zaadje geplant voor het hoopvolle slot van de symfonie in het vierde deel. Het openingsthema van de symfonie klinkt dan in volle euforie. Sjostakovitsj’ vertrouwen in de weerstand van de menselijke geest geeft hoop en tijdloze inspiratie. Niet alleen in 1942, maar nu nog steeds.

Bart de Graaf

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.