Aan het begin van dit concert klinkt nu eens niet een klassiek of romantisch openingswerk zoals zo vaak, maar muziek van nu. En ook nog van een vrouwelijke componist uit Finland, Outi Tarkiainen. Zij beschrijft in The Rapids of Life de geboorte van nieuw leven: de spanning van de geboorte, het gevecht, de pijn, maar ook de diepe vreugde bij het zien van de nieuwgeborene. Outi Tarkiainen schreef dit zeer beeldende werk van een minuut of elf in 2023 in opdracht van het Filharmonisch Orkest van Helsinki, BBC Radio 3, de Göteborg Symfoniker en het Nederlands Philharmonisch.

De componist lichtte The Rapids of Life als volgt toe: “Er zijn maar weinig mensen die ooit de Ferguson reflex ervaren, en dat zijn allemaal vrouwen. Maar degenen die het wel meemaken, zullen zich de magische kracht ervan voor altijd herinneren. Aan mijn man beschreef ik die enorme golf als de stroomversnelling in het leven die ik moest nemen – als een afgrond waar ik overheen werd geduwd. En daarbij realiseerde ik me hoe weinig ik wist over de kracht van het menselijk lichaam. Dit fysieke commando, ook wel bekend als de foetale uitwerpreflex en uitgevoerd zonder er bewust bij na te denken, schoot onze zoon in twee minuten tijd uit mijn baarmoeder en in onze armen. The Rapids of Life is een werk over dat belangrijke moment, over de instinctieve geboorte van een vrouw en een klein natuurkind dat voor het eerst zijn ogen opent. De vorm van het werk imiteert de fysiologische bevalling en haar verschillende stadia, meegevoerd door de steeds veranderende golven.

Terwijl ik het stuk componeerde, bereikte me het nieuws van de dood van Kaija Saariaho, een groot componist en een persoon die erg belangrijk voor me was. De compositie begon haar als persoon te weerspiegelen; een kleine flits van haar celloconcert gleed in de cellosolo aan het begin, en veel van de instrumenten die veel voor haar betekenden leken de vlam van het leven mee te dragen. Het stuk eindigt met geboorte en een groot nieuw begin. Dit laatste wordt versterkt door de verwijzing in het lage koper op de laatste fasen van de partituur naar de eerste maat van Sibelius’ vierde symfonie. The Rapids of Life is opgedragen aan de nagedachtenis van Kaija Saariaho.” Outi Tarkiainen

Onspeelbaar vioolconcert
De rest van het programma bestaat uit muziek van ongeveer honderdvijftig jaar oud, en die nota bene bekender is dan welk hedendaags werk ook, en dat geldt ook voor de componist: Pjotr Iljitsj Tsjaikovski. Die hoorde rond 1875 voor het eerst de Symphonie espagnole van de Franse componist Edouard Lalo en zag al voor zich dat hij zelf een vioolconcert zou gaan schrijven. Als een soort voorstudies schreef hij eerst een paar kleinere werken voor viool en orkest, de Sérénade mélancolique opus 26 uit 1875 en Valse-Scherzo opus 34 uit 1877. Ook publiceerde hij een jaar later Souvenir d’un lieu cher opus 42, vertaald: ‘Herinnering aan een dierbare plek’, bestaande uit drie stukken voor viool en piano. Die laatste schreef hij ter herinnering aan Brailov, het Oekraïense landgoed van zijn penvriendin en beschermvrouwe Nadjezjda von Meck, waar hij vaker te gast was. Maar zonder dat de twee elkaar ooit ontmoetten, zoals zij hadden afgesproken om eventuele emotionele verwikkelingen te voorkomen.

Het eerste stuk uit Souvenir, ‘Méditation’, dacht Tsjaikovski eerst als het langzame deel van zijn Vioolconcert in D, maar bij nader inzien vond hij het toch ‘te licht van gewicht’. Vanuit zijn verblijfplaats aan het meer van Genève, waar Tsjaikovski op zijn Vioolconcert broedde, hield hij mevrouw Von Meck schriftelijk op de hoogte. Aanvankelijk droeg hij het werk op aan de vioolvirtuoos Leopold Auer, die het echter als ‘onspeelbaar’ van de hand wees. Drie jaar lang bleef het daardoor onuitgevoerd liggen, totdat Adolf Brodsky eindelijk de première verzorgde in Wenen op 4 december 1881. De reacties waren gemengd. De solist werd bejubeld, maar het werk werd uitgefloten. De azijnzure criticus Eduard Hanslick meende ‘de muziek te horen stinken’ en vond dat de viool hier niet bespeeld werd, maar ‘gegeseld, gesloopt en bont en blauw geslagen.’ Deze vooroordelen hebben niet kunnen verhinderen dat dit adembenemende virtuozenstuk tot de meest gespeelde en beluisterde vioolconcerten is gaan behoren.

Melancholicus vindt vergetelheid
De vriendschap tussen Tsjaikovksi en Nadjezjda von Meck was een van de wonderlijkste uit de muziekgeschiedenis. Dankzij het royale jaargeld dat zij hem schonk kon Tsjaikovski zijn gehate docentenbaan aan het Moskouse conservatorium opzeggen, zich concentreren op het componeren en buitenlandse reizen te maken. Door de uitgebreide correspondentie die in een paar jaar zou oplopen tot zo’n twaalfhonderd brieven zijn we op de hoogte van veel details over Tsjaikovski’s leven en werk.

Zo ook over de achtergronden van zijn Vierde symfonie in f opus 36 uit 1877. Rond die tijd had Tsjaikovski zich onverwachts in een huwelijk gestort om niet voor zijn homoseksualiteit uit te hoeven komen. Na een week samen met zijn bruid kreeg de componist een zenuwinzinking en deed hij een zelfmoordpoging, waarna het huwelijk op doktersadvies werd ontbonden. Tegen die achtergrond ontstond de Vierde symfonie.

Aan Nadjezjda von Meck legde Tsjaikovski het verhaal achter het werk uit. Eerst klopt met schetterend koper het noodlot aan. In het eerste thema beklaagt ‘de mens’ zich over zijn lot. In het wiegende tweede majeurthema vlucht hij in rozige dagdromen, maar wordt hij gestoord door het noodlotsmotief. In het tweede deel heeft hij heimwee naar geluk in vroegere tijden. Het derde deel is een fascinerend getokkeld strijkersscherzo met in het midden een blazerstrio. Aangeschoten door de wijn ziet de ik-persoon een bonte stoet van taferelen. Houtblazers schetsen een dronken boertje dat een straatdeun zingt, koper en pauken laten in de verte soldaten voorbijtrekken. In de finale stort de tobber zich in een zwierig volksfeest om zichzelf op te krikken met andermans vrolijkheid. De beste remedie. Het dreigende noodlotsgeschetter van het begin probeert het nog eens, maar vergeefs. De melancholicus heeft vergetelheid gevonden in roes en feestgedruis.

Clemens Romijn

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.