De Misa Criolla van de Argentijnse componist Ariel Ramírez is een twintigste eeuwse uiting van een muziekpraktijk die al eeuwen heerst in vele Zuid-Amerikaanse landen. Daar vermengde de volksmuziek zich met de muziek van de Afrikaanse slaven en de Spaanse overheersers tot een heel eigen levendig genre dat ook religieus werd ingezet. Zo ontstond voor de kersttijd al in de barokke periode het genre van de villancicos.

Deze muziek is een mooie mengeling van de geschiedenis van Bolivia.

De Misa Criolla van Ariel Ramírez kwam in dus 1964 niet zomaar uit de lucht vallen. De Argentijnse componist had al een aardig oeuvre opgebouwd waarin de Argentijnse volksmuziek een grote rol speelde. Ook dat was niets nieuws: de combinatie van elementen uit de volksmuziek en de klassieke muziek gaat terug tot de eerste overgeleverde Argentijnse en in een breder kader Zuid-Amerikaanse muziek. Zo leidt Música Temprana de reis naar de Misa Criolla om te beginnen in met muziek uit Bolivia, het land waar de panfluit mede dankzij de twintigste-eeuwse musicus en componist Mario Conde furore maakte. Zijn Apachita sluit aan bij de doorgaans anoniem overgeleverde werken uit de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw. Deze muziek, overgeleverd door mensen zoals de negentiende-eeuwse schilder, docent en advocaat Melchior Maria Mercado (1816-1871), is een mooie mengeling van de geschiedenis van Bolivia. Er klinken sporen van de oorspronkelijke Indiaanse bevolking, de invloed van Spanje dat het land van de zestiende tot vroege negentiende eeuw koloniseerde en van de Afrikaanse slaven die hun eigen folklore meenamen.

Villancicos
Ook de oude muziek uit Equador is overgeleverd dankzij de vondst van een verzameling muziek van rond 1700. De Real Audiencia de Quito, een voorraad muziek en documenten uit de Ecuadoriaanse hoofdstad Quito, werd in het begin van de jaren tachtig van de twintigste eeuw bij toeval door Jorge Isaac Cazorla in het noordelijker gelegen Ibarra gevonden en bevatte vierenveertig villancicos, liederen met een geestelijke inhoud die verwijzen naar de kerstviering. De muziekmanuscripten werden in slechte staat aangetroffen in een verzameling waar ook de oprichtingsakte van de stad Ibarra tussen zat. Uiteindelijk zorgde de Ecuadoriaanse onderzoeker en musicus Daniel Torres Tear dat de muziek in bruikbare vorm naar buiten kwam. En dat werd weer opgepakt door Música Temprana dat een hele cd (Muy hermosa es Maria) aan deze voor die tijd kenmerkende kerstliederen uitbracht.

De vaak anoniem overgeleverde kerstliederen zijn alle gezet voor meerdere stemmen met begeleiding. De vorm en inhoud is net als de Boliviaanse muziek tekenend voor alle invloeden die in die tijd speelde en voor de wijze waarop de Spaanse geestelijkheid de plaatselijke folklore omarmde en zich uiteindelijk compleet toe-eigende om de Christelijke boodschap bij de doorgaans analfabetische bevolking over te brengen. Daarnaast bieden de vaak moraliserende teksten en de folkloristische dansritmes zoals de zoals de zarabanda, de fandango en de jácara, voldoende materiaal om de liederen ook op een ‘hoger’ niveau te genieten.

Misa Criolla
Er gaat een rechte lijn van de Zuid-Amerikaanse muziek uit de barokke periode naar de muziek van de twintigste eeuw en die van vandaag de dag. Nog altijd is de volksmuziek een belangrijke invloed en mede bepalend voor de identiteit van de muziek van de Zuid-Amerikaanse landen. Het derde deel van dit concert dat afsluit met de Misa Criolla benadrukt dit nog eens. Het begint met een op en top Spaanse villancico, Gozos de la Virgen van de zeventiende eeuwse Valenciaanse kapelmeester en componist Juan Bautista Comes. Het is de muziek die de Spaanse missionarissen meenamen naar de Zuid-Amerikaanse landen waar de Spanjaarden heersten. De vermenging van deze Spaanse muziek met de muziek van onder andere de indianen en de cultuur die de Afrikaanse slaven meebrachten, klinkt ook door in de Tres bailecitos uit Bolivia en Chili en in het werk van Ariel Ramírez. Hoewel hij al vóór zijn Misa Criolla veel ander werk en liederen schreef, kwam zijn faam pas met de mis. Enkele jaren na de Misa Criolla schreef hij met librettist Felix Luna, die ook de teksten voor de mis verzorgde, de ‘cantate’ Mujeres Argentinas waarin acht vrouwen die van belang waren voor de Argentijnse geschiedenis geportretteerd worden. De negentiende-eeuwse strijder Juana Azurduy, die vocht voor de Argentijnse onafhankelijkheid, is het onderwerp van het eerste lied. Hoewel Ramírez er het succes van de Misa Criolla niet mee evenaarde, werd het werk mede dankzij de opname van Mercedes Sosa een bescheiden hit.

Ramírez (…) droeg het werk op aan zijn Europese weldoeners.

Tandartsrekening
Toch zal zijn naam onverbrekelijk verbonden blijven met de Misa Criolla. Ramírez kreeg het idee om een religieus werk te schrijven op de boot terug naar Argentinië na zijn verblijf in Europa in 1954. Hij was in die tijd nog niet bekend en reisde bijna zonder geld van stad naar stad, waar hij het publiek in kleine zaaltjes kennis liet maken met Zuid-Amerikaanse ritmes. Hij werd daarbij gesteund door een aantal behulpzame Europeanen, die voor onderdak, vertalingen en soms medische hulp zorgden. Zo verbleef hij een tijd in een klooster in Duitsland, waar de zusters Elizabeth en Regina Brückner hem vertelden hoe zij in de oorlogsjaren lange tijd dagelijks voedsel smokkelden naar een nabijgelegen concentratiekamp. En zo zorgde de Utrechtse vertaalster Maya Hoogveld voor de vertalingen van zijn Spaans naar het Nederlands, en betaalde ze zijn tandartsrekening. Hij wilde zijn dankbaarheid tonen met een compositie, maar omdat zijn faam in eigen land steeg kwam het er niet van. Tót het Vaticaans concilie van 1963 bepaalde dat missen in de landstaal voortaan in de kerk toegestaan waren. Ramírez schreef zijn Misa Criolla gebaseerd op Spaanse vertalingen van de oorspronkelijke misdelen en droeg het werk op aan zijn Europese weldoeners.

Symbool
De mis die in eerste instantie werd uitgevoerd door lokale amateurkoren, groeide in de jaren zeventig van de twintigste eeuw uit tot het symbool van politieke bannelingen die de Zuid-Amerikaanse dictaturen ontvluchtten. Het waren vooral de mate waarin Ramírez invloeden uit de volksmuziek gebruikte zoals de chacarera, de carnevalito en de muziek van de Argentijnse pampas en de manier waarop hij volksinstrumenten inzette voor een authentiek tintje die het werk zijn legendarische status brachten. Inmiddels is de Misa Criolla wereldwijd vooral gekoppeld aan de kersttijd, een periode van vreugde en bezinning die goed past bij het doel dat de in 2010 overleden Ramírez met de mis in gedachten had. Het moest geen katholieke boodschap worden, maar een uiting van de rijkdom van de vele culturele invloeden en in het verlengde daarvan de universele verbondenheid der volkeren, gekoppeld aan het verlangen naar vrede overal ter wereld. Een boodschap die zeker vandaag de dag nog niets aan actualiteit heeft verloren.

Paul Janssen

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.