Bejubeld en verguisd
Bij de dood van Felix Mendelssohn in 1847 rouwde men in Duitsland unaniem om het verlies van de grootste componist van die tijd. Later in de eeuw verslapte de interesse in zijn muziek, met name in zijn eigen land. Tot de Eerste Wereldoorlog bleef Mendelssohns muziek vooral in Engeland populair. In nazi-Duitsland en in de bezette gebieden als Nederland kwam hij terecht op de lijst van verboden componisten. Zijn muziek mocht nergens klinken, zijn partituren werden verbrand en zijn standbeeld in Leipzig neergehaald. Niet om de noten, maar omdat hij joods was. Maar inmiddels wordt Mendelssohns muziek alweer decennia wereldwijd uitgevoerd.

Zijn muziek mocht nergens klinken, zijn partituren werden verbrand.

Het lag voor de hand dat Mendelssohn strijkkwartetten zou schrijven. Met zijn historisch bewustzijn spiegelde hij zich bij het componeren aan voorbeelden van weleer, aan Bach, Haydn, Mozart en Beethoven. Maar hij stond met zijn kwartetten tijd tamelijk alleen, afgezien van Louis Spohr en Robert Schumann. De eerste stukken, een serie fuga’s, schreef hij als studiewerken op zijn veertiende, en het laatste strijkkwartet in zijn sterfjaar 1847.

Grootgebracht met Bach
Felix Mendelssohn groeide als welvarend wonderkind op in Berlijn, met in zijn hoofd de muzikale idolen uit het verleden: Bach, Händel en Mozart. Hij was het die de nog altijd voortdurende Bach-revival in gang zette door in 1829, na een eeuw stilte, Bachs Matthäus-Passion weer uit te voeren. Het ouderlijk huis in Berlijn was op zondagen een ontmoetingsplaats van musici, dichters en schrijvers. Hier kwamen Heinrich Heine en Wilhelm Müller over de vloer, en Carl Maria von Weber. Voor de wekelijkse concerten componeerde Mendelssohn al vanaf zijn elfde liederen, kleine symfonieën voor strijkers en korte opera’s.

Twee jaar voor de uitvoering van de Matthäus-Passion schreef hij zijn Strijkkwartet nr. 2 op. 13, in 1827, het sterfjaar van Beethoven. Mendelssohn bestudeerde diens late kwartetten intensief, en dat is goed merkbaar. Zo is het Strijkkwartet op. 13 een cyclisch werk, gebouwd op het motief van de inleiding, dat weer terug gaat naar zijn eigen lied Ist es wahr? Bij uitvoeringen van dit kwartet in privé kringen werd als inleiding eerst dit lied gezongen. Opvallend is de verwantschap tussen het lied en Beethovens Pianosonate ‘Les Adieux’ op. 81.

Terug van de huwelijksreis
Zijn Strijkkwartet op. 44 nr. 1 voltooide Mendelssohn na zijn huwelijksreis in 1837. Opvallend is de voortdurend veeleisende eerste-vioolpartij. Het eerste deel is levendig en licht, en het tweede een tamelijk antiek klinkend menuet. Misschien een knipoog naar het galante rococo? Het Andante is een lieflijk ‘lied zonder woorden’, fijnzinnig geïnstrumenteerd en geharmoniseerd. De Finale keert terug naar de lichte en briljante beginsfeer.

Uit de nerveuze tremoli maken zich gekwelde melodievlagen los.

Felix Mendelssohns klaagzang
Het Strijkkwartet nr. 6 op. 80 ontstond in Felix Mendelssohns sterfjaar 1847 en grotendeels onder de indruk van de plotselinge dood van zijn dierbare zus Fanny in mei dat jaar. Felix kon aanvankelijk niet aan muziek denken en voelde zich volkomen leeg. Maar hij trok zich in de zomer van 1847 terug in Zwitserland om nieuwe kracht op te doen in de natuur. Het zal geen toeval zijn dat dit Strijkkwartet nr. 6 zeldzaam expressief is. Mendelssohn zoekt hier nieuwe stilistische wegen die hij zeker nog verder zou zijn gegaan als de dood hem niet had ingehaald. Het kwartet is zo direct, vol dynamische tegenstellingen en dicht geweven, dat het een orkestwerk lijkt te willen zijn. Uit de nerveuze tremoli maken zich gekwelde melodievlagen los die zich niet bekommeren om klassieke thematische doorwerking maar het uitschreeuwen. Zelfs bij de tijdelijke idylle ligt de onrust dicht aan de oppervlakte. Dan volgt een gespannen Scherzo vol tegendraadse accenten en verderop krijsende bassen. De tragische ondertoon doortrekt ook de klaagzang met variaties in het langzame deel. En in de Finale klinken opnieuw heftige tegenstellingen, en noten van smart en verscheurdheid.

Dirigent Gewandhausorkest
Het tweede programma bevat twee strijkkwartetten die Mendelssohn schreef in de tijd dat hij dirigent was van het befaamde Gewandhausorkest in Leipzig en net terug was van zijn huwelijksreis. Het Strijkkwartet op. 44 nr. 3 uit februari 1838 beleefde zijn première door drie musici van dit orkest onder leiding van concertmeester Ferdinand David. Een criticus noemde dit werk “een van de geestigste en briljantste composities in zijn soort.” Zo levert het Scherzo zo’n fabelachtig vederlichte en wervelende feeënmuziek als we kennen uit Ein Sommernachtstraum. En het Adagio is een fraai klankjuweel, een soort Lied ohne Worte, waarmee Mendelssohn de weg wees voor verwante kwartetdelen van Smetana, Brahms en Dvořák.

Kwartet uit een huwelijksreis
Het Strijkkwartet op. 44 nr. 2 kwam op papier tijdens zijn huwelijksreis in 1837 en kreeg zijn première in het Gewandhaus in Leipzig. Mendelssohn zelf, maar ook Schumann, rekende het tot zijn beste werken. Al meteen aan het begin blijkt waarom: dezelfde rusteloze puls en heftigheid als waarmee het Vioolconcert in dezelfde toonsoort begint. Het volgende Scherzo levert zo’n fabelachtig vederlichte en wervelende feeënmuziek als we kennen uit Ein Sommernachtstraum. Het Andante is opnieuw een soort Lied ohne Worte. Aan het eind een effectvol motorisch perpetuum mobile, zoals alleen de rusteloze workaholic Mendelssohn dat kon schrijven.

Het kwartet eindigt met een heftigheid die opnieuw aan Beethoven herinnert.

Mendelssohns eersteling
Felix Mendelssohn begon aan zijn Strijkkwartet op. 12 in Berlijn als jongeman van twintig in 1829 en voltooide het tijdens een concertreis naar Londen. De première was in Parijs in 1831. Het stuk bevat een verborgen liefdesgroet, namelijk in de opdracht ‘An B.P’, alias Betty Pistor, een jongedame uit Berlijn. De langzame inleiding herinnert sterk aan Beethovens Strijkkwartet op. 74 van twintig jaar eerder. Na een zoet-droeve Canzonetta in g klein volgt een kort langzaam deel dat aandoet als een religieuze hymne. Het kwartet eindigt met een heftigheid die opnieuw aan Beethoven herinnert.

Fanny Mendelssohn: vrouwelijk wonderkind in de schaduw
In onze tijd waarin aan de universiteiten de richting vrouwenstudies bestaat (tegenwoordig ‘gender’ genoemd), is ook de belangstelling voor vrouwelijke componisten toegenomen. Vrouwen hebben in het verleden wel degelijk gecomponeerd. Alleen werden ze daarin nauwelijks aangemoedigd, zo toont ook het leven van Fanny Mendelssohn, de oudere zus van Felix. Beide kinderen waren muzikaal extreem begaafd, ontwikkelden zich tot bevlogen pianisten en werden daarnaast opgeleid tot componist. Maar toen kwam het er op aan. Felix werd voor zijn muziekcarrière de wereld ingestuurd, maar Fanny werd thuis voorbereid op haar taken als huisvrouw. Gelukkig vond ze een man die haar in haar ambities als componist steunde, de schilder Wilhelm Hensel.

Ondanks haar indrukwekkende oeuvre van 400 werken vonden haar vader en broer dat de muziek nooit meer dan een ornament in haar leven kon worden. Felix gaf een deel van haar muziek zelfs onder zijn eigen naam uit, met haar goedkeuring. De kennismaking met de Franse componist Charles Gounod tijdens een reis naar Italië gaf Fanny opnieuw de vonk van inspiratie. Nog maar kort voor haar dood schreef zij haar avontuurlijke Pianotrio op. 11, dat zij enkele keren uitvoerde tijdens de familiesoirees. Bij een van de repetities van zo’n soiree overleed zij aan een beroerte, 41 jaar oud. Amper vijf maanden later overleed ook Felix.

Een van de juweeltjes van Fanny Hensel-Mendelssohn is het nooit uitgegeven Strijkkwartet in Es uit 1834, voor zover is na te gaan het eerste strijkkwartet uit de geschiedenis gecomponeerd door een vrouw. Net als Clara Schumann twijfelde Fanny over haar beheersing van de grote vorm en het in goede banen leiden van de thema’s. Daaruit is de rapsodische aard te verklaren, een grote vrijheid in de bouw en het verloop van het stuk en verrassende harmonieën. Ondanks de toonsoort Es groot maakte het kwartet een sombere indruk, afgezien van het expressieve droomachtge romantische derde deel.

Geniaal Octet van een zestienjarige
Het Octet voor strijkers op. 20 is tot nu toe een van Felix Mendelssohns meest geliefde werken. Dat komt natuurlijk door de enorme jeugdige gedrevenheid van het stuk, het weelderige melodieënfeest, de ijzersterke vorm en de originele bezetting met maar liefst acht strijkers. Het vloeide uit zijn pen in de parkachtige tuin van zijn ouderlijk huis in Berlijn in 1825, waar ook de meesterlijke Ouverture Een Midzomernachtsdroom op papier kwam. Zijn jeugdvriend Eduard Rietz kreeg met dit Octet als verjaardagscadeau een geniale worp van een jongen van zestien.

Clemens Romijn

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.