Religieuze muziek: van alle tijden. Vandaag begint met Mendelssohn – eerste helft 19^e eeuw – en dan een sprong van ruim een eeuw naar de tweede helft van de 20^e. Twee keer komt de Miserere-tekst langs. Het wordt een reis, spiritueel te noemen, die componisten van heel verschillende nationaliteit, religieus denken, voelen en componeren aandoet.

Een oprecht Christen, zo noemde een musicoloog Felix Mendelssohn eens. Twee grote oratoria, Paulus en Elias, over Bijbelse profeten, een Christus helaas onvoltooid – dat spreekt boekdelen. Ook binnen zijn symfonisch oeuvre duikt het geloof op, in zijn geval het Lutherse: zijn tweede symfonie heet Lobgesang met de hymne Nun danket alle Gott; zijn vijfde, Reformation, verraadt al in de titel religiositeit en mondt uit in Luther’s koraal Ein feste Burg ist unser Gott.

Ook op bescheidener schaal schreef Mendelssohn religieuze muziek, zoals de beknopte, epigramachtige Sechs Sprüche opus 79 en de omvangrijker Drei Psalmen opus 78.

In december 1843 werd Mendelssohn door de Pruisische koning Friedrich Wilhelm IV tot ‘General-Music-Direktor’ benoemd. Een van zijn taken was het leiden van het Berlijnse Domchor. Dat was een behoorlijk ambitieus ensemble, bestaande uit 70 jongens- en mannenstemmen. Mendelssohn leverde ook muziek voor de dienst. Op wens van de koning maakte hij daarbij gebruik van Palestrina-achtige technieken – toen helemaal uit de tijd, deze Renaissancistische, 16^e-eeuwse motetstijl, maar hij gaf er een moderne draai aan. Voor Eerste Kerstdag 1843 schreef Mendelssohn de eerste spreuk Frohlocket ihr Völker, die klonk voorafgaand aan het Alleluja. Voordat hij in april 1844 zijn functie weer neerlegde, ontstonden nog drie van dergelijke spreuken. Maar het opus werd, andermaal in opdracht van het Domchor, pas afgerond in 1846 met twee spreuken die bedoeld waren voor na de epistel-lezing. Mendelssohn overwoog uitgave van de Sechs Sprüche maar dat gebeurde pas na zijn dood. Waarbij de spreuken in een rare volgorde stonden, die hij zeker niet zo had gewild; logischer ware een rangschikking geweest die de loop van het kerkelijk jaar volgde: Advent, Kerst, Nieuwjaar, de Goede Week, Goede Vrijdag en Hemelvaart.

Voor die Eerste Kerstdag in 1843 componeerde Mendelssohn ook een groter werk: Warum toben die Heiden (Psalm 2). Voor 8-stemmig dubbelkoor, met orgel (hoewel hij over het algemeen niet graag voor koor a capella schreef en liever met instrumentale begeleiding, liet hij dit instrument in de tweede, definitieve versie weg). Van de expressiemogelijkheden van een dubbelkoor maakt de componist dankbaar gebruik. Eerst staan beide koren tegenover elkaar, dan verdikt de textuur zich om het woeden en tieren van de naties uit te beelden. Een nieuwe gedaante tonen trio’s en solisten bij de woorden ‘Aber ich habe meinen König’ (vers 6), en dramatische antifonale effecten zijn er bij ‘Du sollst sie mit eisernen Zepter zerschlagen’ (vers 9). Gedempte stemmen manen de koningen tot ‘verständig’ zijn; tegen het slot, dat zich van g mineur naar G majeur beweegt, treden de solisten op de voorgrond en zingt het koor, achtergebleven, ‘denn sein Zorn wird bald anbrennen’. Berustend het slot, ‘Wohl allen, die auf ihn trauen.’ Mendelssohns zusje Fanny was daar erg enthousiast over (‘heel mooi, heel gregoriaans, heel sixtijns’) maar de kritiek had wat moeite met deze uitgebreide psalm, had liever wat kortere stukken tijdens de dienst gehoord. De Drei Psalmen, waarvan Warum toben die Heiden de eerste is – en überhaupt al Mendelssohns religieuze muziek – waren vooral in Engeland heel geliefd.

Penderecki
Een verjaardagscadeau voor de 60-jarige cellist Mstislav Rostropovitsj was Penderecki’s Song of Cherubim. Om ‘naar te luisteren,’ niet om zelf te spelen, instrueerde hij de jarige. De cherubijn is een klasse engel net onder de serafijn. De tekst, hier in het Pools, is die van de hymne voor de Heilige Drievuldigheid, toegeschreven aan St. Johannes Chrysostomos. In de oosterse orthodoxe liturgie begeleidt deze het openen van de koninklijke deuren die naar het altaar leiden. Het werk kent drie fases, representerend de deelname van gelovigen, priesters en engelen aan de dienst. Beginnend als een rustige monodie ontwikkelt het stuk zich tot extatische polyfonie. Het Miserere (‘Miserere mei, Deus’: ‘Wees mij genadig, o God’), een boetepsalm, maakt deel uit van Penderecki’s Lukas passie. Deze werd geschreven in 1966 voor de 700^e verjaardag van de kathedraal van Münster en, inofficieel, om het 1000-jarig bestaan van de Inwijding van Polen luister bij te zetten. Het religieuze thema was de communisten in Polen niet echt welgevallig. Ook het Agnus Dei komt uit een ander werk van de katholieke Penderecki, namelijk het Poolse requiem dat is gewijd aan de helden en slachtoffers van Polen’s (20^e-eeuwse) geschiedenis. Penderecki schreef het Agnus Dei in één dag toen hij hoorde van de dood van zijn vriend kardinaal Stefan Wyszyński, een alom geliefd man. Het werk, dat culmineert in de woorden ‘peccata mundi’, werd uitgevoerd bij diens begrafenis.

Pärt
Triodion van de Estlandse Arvo Pärt ontstond in opdracht van Lancing College in West-Sussex, Engeland, dat zijn 150-jarig bestaan vierde. De première was op 30 april 1998 in Westminster Abbey door de Lancing College Chapel. De tekst komt uit het Triodion, ook wel Lenten Triodion genoemd, een liturgisch boek dat wordt gebruikt in de oosters-orthodoxe en byzantijns-katholieke kerk. Het bevat het proprium (gezangen die liturgisch horen bij een bepaalde dag) voor de vastenperiode dat vooraf gaat aan Pascha (Pasen) en voor de weken die tot het feest leiden. Arvo Pärt koos hieruit drie odes.

Schnittke
Een herhaald verzoek van dirigent Valery Polyansky, die diep onder de indruk was van de Faust Cantate van Rus Alfred Schnittke, zorgde voor het ontstaan van Schnittke’s Drei geistliche Gesänge. In één nacht – vergelijk Penderecki’s Agnus Dei! – zette Schnittke ze op papier. De teksten zijn uit de traditionele Russisch-Orthodoxe mis. ‘Bogoroditse D’evo, raduysya, Blagodatnaya Maria’ (Wees gegroet, Heilige Maria) is een canon tussen de twee ensembles van het dubbelkoor; elk zingt in een andere toonsoort. ‘Gospodi Ioussé Khristé’ (De Heer Jezus Christus) groeit uit tot een krachtig maar kort pleidooi voor barmhartigheid. De laatste hymne is het bekende gebed Onze Vader en het meest uitgebreide van de drie.

MacMillan
Waarschijnlijk is de Schot James MacMillan de meest religieuze componist vandaag (of Pärt?). Tenminste, ‘het is als componist van sacrale muziek dat James MacMillan […] serieuze aandacht verdient,’ schreef een commentator zelfs. MacMillan is katholiek en, evenals zijn echtgenote, leken-Dominicaan. Zijn religieuze werk vult een boekenplankje: onder meer een Lukas passie en Johannes passie, een kerstoratorium, meerdere missen, Seven Last Words from the Cross en Veni, veni Emmanuel – dit laatste zijn meest uitgevoerde werk. De Miserere-tekst (Psalm 51) van koning David inspireerde vele componisten van alle generaties; we zagen Penderecki al voorbij komen en moeten vooral ook denken aan het beroemde Miserere van Gregorio Allegri dat traditioneel in de Sixtijnse Kapel in Rome wordt gezongen. De eerste uitvoering van MacMillans Miserere was in 2009 door het Britse koor The Sixteen. Het is daarmee het nieuwste werk op dit programma, dat een boeiende reis langs diverse religies, landen en componisten liet zien.

Stephen Westra

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.