Wie de biografie van Frédéric Chopin leest, leert dat hij leefde in een roerige tijd, waarin zijn vaderland Polen gebukt ging onder de Russische overheersing. Nadat de Poolse novemberopstand in 1830 met veel bloedvergieten was neergeslagen door de Russische troepen, verliet Chopin Warschau definitief om zich uiteindelijk in Parijs te vestigen, het culturele hart van Europa van die dagen. Daar leefde hij als balling vanaf zijn 21ste tot aan zijn dood achttien jaar later. En daar ontstonden ook zijn beste en bekendste werken voor piano solo.  

In Parijs verkeerde Frédéric Chopin te midden van de vele Poolse vluchtelingen en werd door één van hen, vorst Anton Radziwill, in het Parijse muziekleven geïntroduceerd. Zo ontmoette hij de beroemde operacomponist Meyerbeer, de pianovirtuoos Kalkbrenner, de schilder Delacroix, de schrijver Balzac, de Duitse dichter Heine en de dichter Adam Mickiewicz, die eveneens Polen was ontvlucht en in Parijs goed bevriend raakte met Chopin. Allen raakten verrukt van zijn fenomenale pianospel. Zo werd Chopin een van de meest geliefde figuren uit de Parijse salons en een zeer gezochte pianoleraar.

Vierentwintig voorspelen
Vijf jaar na zijn aankomst in Parijs begon Chopin te schetsen aan een serie van vierentwintig korte pianostukken in alle majeur- en mineurtoonsoorten: de Preludes opus 28. Natuurlijk had hij zich bij het componeren gespiegeld aan een van zijn belangrijkste voorbeelden: Johann Sebastian Bach, de componist van het Wohltemperirte Clavier dat Chopin had gespeld en uitgeplozen. De Preludes waren niet bedoeld als inleidingen tot een fuga zoals bij Bach, maar als zelfstandige korte stukken, sfeertekeningen, oprispingen van gevoelens en improvisaties. Misschien zijn de Preludes wel voorbeelden van de inleidende improvisaties die pianisten in die tijd speelden om het publiek voor te bereiden op een aansluitend groter werk in dezelfde toonsoort. De opdrachtgever van de Preludes was de muziekuitgever en pianobouwer Camille Pleyel. Een deel van de stukken kwam op papier in Valldemossa op Mallorca, waar Chopin met de schrijfster George Sand de winter van 1838–39 doorbracht om de vuile lucht van Parijs te ontvluchten. De kritiek had het maar moeilijk met deze vluchtige momenten van muzikale dichtkunst en vlagen van woede. Tijdgenoot Robert Schumann had het over ‘stukjes ruïne, wanorde en wilde verwarring’. Maar Franz Liszt sprak Chopin moed in en hoorde ‘poëzie waarvan de wieg in gouden dromen had gestaan’.

Poëzie waarvan de wieg in gouden dromen had gestaan.

De eeuw van de piano
In Chopins tijd was de piano ongekend populair bij vrijwel alle lagen van de bevolking. Het instrument was een soort statussymbool geworden. Door piano te spelen konden muziekliefhebbers iets van de glans en rijkdom van de grote wereld in de huiskamer brengen. Dat verklaart waarom de vele kleinschalige romantische pianowerken zo geliefd waren, de ‘moments musicaux’ van Schubert, de Lieder ohne Worte van Mendelssohn en de mazurka’s, walsen, nocturnes en impromptu’s van Chopin. Extra aantrekkelijk was en is de muziek van Chopin door het unieke mengsel van technische virtuositeit en verstilde poëzie, een samengaan van bravoure en melancholie.

Drie Impromptu’s
De Drie Impromptu’s lijken een soort vrije improvisaties over een terugkerend thema of melodie, maar hebben toch een duidelijke structuur, een symmetrische opzet in drie delen volgens het schema ABA. Daarbij is het laatste A-gedeelte een gevarieerde versie van het eerste A-gedeelte, waarbij de muziek als het ware weer ‘thuiskomt’. Het begrip ‘impromptu’ betekent in het Frans een plotse inval, een ingeving voor de vuist weg. Dat wil zeggen dat er onderweg alle ruimte is voor avontuur, vrijheid en fantasie, spannende ontwikkelingen, gewaagde akkoorden en ook zangerigheid die zo typisch is voor Chopin.

Technische virtuositeit en verstilde poëzie, een samengaan van bravoure en melancholie.

Twee kameraden uit Warschau
Drie jaar nadat hij in Parijs arriveerde zette Chopin de Fantaisie-Impromptu in cis-klein opus postuum 66 (1834) op papier. Hij droeg het stormachtige en zangerige stuk op aan Julian Fontana, een kameraad uit de tijd dat beiden piano studeerden bij Józef Elsner aan het conservatorium van Warschau. Ook Fontana had een veilig heenkomen gezocht in Parijs. Zoals Chopin eerst zijn fortuin had gezocht in Wenen, vestigde Fontana zich eerst in Hamburg voordat hij in 1832 pianist en leraar werd in Parijs. Zes jaar na de dood van Chopin gaf Julian Fontana een verzameling van niet-gepubliceerde manuscripten van Chopin uit, onder de opusnummers 66 tot en met 73. Het eerste stuk daarvan was de Fantaisie-Impromptu in cis, die Chopin eigenlijk niet uitgegeven wilde hebben, waarschijnlijk om het te persoonlijke karakter. Wie goed luistert hoort in de verte echo’s van Beethovens Mondschein-sonate.

Echo’s uit Polen
Veel van het verre vaderland klinkt door in Chopins muziek, zoals de trotse dans uit Polen, de polonaise. Zo ook in de Polonaise-Fantaisie in As opus 61 uit 1846, een stuk dat aandoet als een improvisatie en door het vertellende karakter veel verwantschap vertoont met de ballades. Het is verbluffend wat Chopin hier bereikt heeft. De Poolse polonaise had haar weg gevonden van de dorpen naar de balzaal en vandaar naar het buitenland en in de kunstmuziek voor piano. In het Parijs van rond 1830 was Polen in het nieuws vanwege de opstand tegen bezetter Rusland en de bloedige afloop. Chopin profiteerde van de voorliefde voor alles wat Pools was en tilde de polonaise op naar een hoger niveau, vulde haar met een grote complexiteit, met gevoel en betekenis, waardoor de dans een cultureel en politiek statement werd. In de Polonaise-Fantaisie in As opus 61 verwerkte hij de nationale dans tot een dromerige maar ook virtuoze vrije fantasie die haast vooruit lijkt te kijken naar de muziek die nog komen moest bij Liszt, Wagner en Debussy.

Clemens Romijn

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.