Hoewel Tsjaikovski het ballet De Notenkraker schreef voor uitvoering in de decembermaand, had het kleurrijke werk in eerste instantie niet zo heel veel met kerst te maken. De eerste uitvoering in 1892 was zelfs een regelrechte mislukking, al werd de muziek wel direct omarmd. Via de Verenigde Staten kwamen zowel het complete ballet als de fantasierijke partituur terug naar Europa om uit te groeien tot de perfecte vertegenwoordigers van de kerstsfeer.

Pjotr Iljitsj Tsjaikovski’s ballet De Notenkraker is al decennialang de klassieke ‘kersthit’ bij uitstek. Toch is er weinig kerstigs aan, of het moeten de belletjes in de Ouverture en de Chinese dans en de opvallende celesta in de Dans van de Suikerfee zijn. Tsjaikovski schreef De Notenkraker, oftewel Sjtsjelkoentsjik in het Russisch, in 1891-1892 in opdracht van Ivan Vsevolosjki, de directeur van het Mariinski Theater, die ook zorgdroeg voor het libretto. Na het succes van het ballet Doornroosje in 1890 wilde Vsevolosjki zowel een opera als een ballet van de componist. Beide composities waren bedoeld voor uitvoering in de late decembermaand van 1891. Het werd een jaar later, maar vooral voor het balletthema namen Tsjaikovski en Marius Pepita, de choreograaf van dienst bijgestaan door assistent-choreograaf Lev Ivanov, de kersttijd in acht. En net als bij Doornroosje kreeg de componist een uitvoerig wensenlijstje van Pepita aangaande tempo, aantal maten en meer.

De componist kreeg een uitvoerig wensenlijstje van choreograaf Pepita aangaande tempo, aantal maten en meer.

Celesta
Tsjaikovski ging desondanks redelijk zijn eigen gang. Dat kon hij ook doen, want hij was op het toppunt van zijn internationale roem. Zo werd hij in 1892 in Frankrijk benoemd tot lid van de prestigieuze Académie des Beaux-Arts en kreeg hij een eredoctoraat van de Engelse Cambridge Universiteit. Ook zijn werk verspreidde zich snel: Iolanta, de opera die Tsjaikovski in het kielzog van De Notenkraker schreef, werd kort na de première op 18 december 1892 in het Mariinski Theater al uitgevoerd door de Hamburgische Staatsoper onder leiding van niemand minder dan Gustav Mahler. En het was tijdens een uitgebreide tournee door Europa dat Tsjaikovski in Parijs de toen vrij nieuwe celesta ontdekte, een instrument waarvan het prototype in 1886 gebouwd werd door Auguste Mustel. De hemelse klokkenspelachtige klank betoverde de componist zo — ‘een goddelijk, wonderbaarlijk geluid’, zo meende hij — dat hij met de Dans van de Suikerfee de eerste werd die de noviteit toepaste in het symfonieorkest, waarmee hij een enorme impuls gaf aan het succes van het instrument.

Geluksbrenger
Ook verder maakte de componist wat moois van de partituur en bewees hij dat hij als het om instrumentatie gaat een echte Rus was in de lijn van Rimsky-Korsakov. Verder toonde Tsjaikovski zich zoals wel vaker een ware kosmopoliet, vooral met de diverse exotische dansen in het tweede bedrijf zoals de Chinese en de Arabische dans. Het zijn kunstgrepen die het ballet kleur geven en de choreograaf de kans geven om even uit te pakken. Tsjaikovski maakte in deze handig gebruik van de Histoire d’un casse-noisette van Alexandre Dumas dat in 1844 verscheen. Dat verhaal was een vereenvoudigde hervertelling van het veellagige Nussknacker und Mausekönig dat E.T.A. Hoffmann in 1816 publiceerde. Dat verhaal heeft in zoverre alles met kerst te maken dat het begint op kerstavond en dat de hoofdrol is weggelegd voor een notenkraker, in Duitsland in de vorm van een houten pop een geluksbrenger die vooral met kerst aan kinderen cadeau wordt gegeven. Verder is het een tijdloos verhaal waarin sprookje en realiteit, volwassen wereld en kinderfantasie, schuld, boete, wraak en onvoorwaardelijke liefde de belangrijkste thema’s zijn. Waar het verhaal van Hoffmann en ook van Dumas een langere tijdsspanne beslaat, brachten de choreografen Marius Pepita en Lev Ivanov het terug tot de overzichtelijke periode van kerstavond en eerste kerstdag.

Bloederig gevecht
Het verhaal achter het ballet gaat ongeveer als volgt. Op kerstavond bewondert de familie Stahlbaum de opgetuigde kerstboom en de cadeautjes er om heen. De kinderen Clara en Fritz pakken de cadeautjes uit. Om acht uur ’s avonds meldt Drosselmeyer zich. Hij is goochelaar en speelgoedmaker en de peetvader van Clara. Hij brengt een houten notenkrakerpop mee. Clara is er weg van, maar Fritz maakt de Notenkraker stuk. Clara gaat ’s nachts naar beneden en ziet de Notenkraker tot mensenhoogte groeien. Na een bloederig gevecht met de Muizenkoning neemt de Notenkraker, die een prins blijkt te zijn, Clara mee naar zijn koninkrijk Snoepgoedland waar de Suikerfee de honneurs waarneemt bij afwezigheid van de prins. Zijn terugkeer wordt gevierd met dansen van lekkernijen uit diverse werelddelen, waarna ook de Gembermama en de walsende bloemen hun bijdrage leveren. Ter afsluiting van het feest dansen de Suikerfee en haar page een pas de deux. Na een laatste wals vertrekken Clara en haar Notenkraker in een door rendieren getrokken slee.

Fiasco
Tsjaikovski was niet geheel gelukkig met de wijze waarop Vsevolosjki en Pepita de vertelling naar het ballet vertaalden en vreesde net als Ivanov, die omdat Pepita ziek afhaakte nog wat zaken bij kon stellen, een fiasco. De componist, die de partituur op 23 maart 1892 voltooide, bleek het bij het rechte eind te hebben. Critici vonden de muziek niet echt dansbaar en raakten de draad kwijt in het verhaal van het ballet. Ook de focus op het spektakel en het feit dat de prima ballerina in de vorm van de Suikerfee slechts één pas de deux danste, en dan nota bene nog met haar page, viel in verkeerde aarde. Na veertien voorstellingen viel het doek. De componist bleef echter geloven in de muziek en stelde een paar maanden later een suite samen. Deze twintig minuten durende bloemlezing die bestond uit een ingekorte Ouverture, de Mars, de Dans van de Suikerfee, de exotische dansen en ter afsluiting de Bloemenwals uit het tweede bedrijf, werd een grote triomf voor de componist. Alle delen van deze Suite op. 71a groeiden uit tot evergreens. Vooral toen Disney in 1940 delen uit De Notenkraker gebruikte in de animatiefilm Fantasia om de verschillende jaargetijden uit te beelden.

Tsjaikovski was niet geheel gelukkig met de wijze waarop Vsevolosjki en Pepita de vertelling naar het ballet vertaalden.

Droom
Ook choreografen bleven dankzij de muziek, die ook in de delen die niet in de suite terecht zijn gekomen zeer de moeite waard is, interesse houden in De Notenkraker. Alexander Gorki paste daarom het verhaal in 1919 aan voor het Bolsjoj Ballet en in 1934 volgde het Kirov Ballet met een eigen versie. Zo werd bij Gorki Clara de prima ballerina, bracht hij de relatie met de Notenkraker als een heuse romance en werd het geheel gevat in een droom. Het mocht niet echt baten. Toen Disney in 1940 met de animatiemuziekfilm Fantasia op de proppen kwam, had bijvoorbeeld niemand in de Verenigde Staten nog een volledige versie van het ballet kunnen zien of horen. Pas in 1944 bracht het San Francisco Ballet een complete productie, maar het was in 1954 dat de vonk definitief oversprong. De fameuze choreograaf George Balanchine zette het werk in de decembermaand op het programma van het New York City Ballet en maakte er een feest van met vele kinderen op het podium. Het werd een groot succes en het ballet staat sindsdien met jaarlijks zo’n vijftig voorstellingen op het programma in New York.

Het ballet is inmiddels, met die levensgrote kerstboom die vaak het decor siert, onverbrekelijk verbonden met kerst.

Traditie
Ziedaar de kiemcel voor de kersthit die De Notenkraker na een valse start in de twintig- ste eeuw tegen wil en dank werd. Zoals in Nederland de Matthäus Passion synoniem werd met de paashaas, werd De Notenkraker in de Verenigde Staten de dans en de muziek die direct refereert aan de sfeer rond de kerstman. Het is deze traditie die overgewaaid is naar andere delen van de wereld en die er voor gezorgd heeft dat ook in Nederland het aantal voorstellingen en uitvoeringen van De Notenkraker in december niet te tellen is. Het ballet is inmiddels, met die levensgrote kerstboom die vaak het decor siert, onverbrekelijk verbonden met kerst, maar de meesterlijke muziek van Tsjaikovski kan en mag, anders dan een Matthäus Passion, die buiten de paastijd nauwelijks klinkt, gelukkig gewoon op elk moment in elke periode genoten worden. Maar desondanks is ook als de complete partituur rond de kersttijd zonder het ballet alle aandacht krijgt, zoals vanavond, de warme herinnering aan kaarslicht, dennengeur en Glühwein direct aanwezig.

Paul Janssen

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.