Beethoven, Wagner en Roukens delen hun liefde voor meeslepende melodieën en harmonieën. Alle drie hebben zij bovendien het vermogen muziek te componeren die niet alleen oorstrelend, meeslepend en krachtig is, maar ons ook tot in onze haarvaten weet te beroeren.

Richard Wagner: Ouverture Tannhäuser
Richard Wagner componeerde zijn opera Tannhäuser und der Sängerkrieg auf der Wartburg voor het operahuis van Dresden, waar hij kapelmeester was van het Hoftheater. In 1845 dirigeerde hij zelf de première, maar daarna bleef hij eraan sleutelen. Toen Napoleon III de opera in 1861 in Parijs liet uitvoeren, voegde Wagner een ballet toe en introduceerde Venus als handelend personage. In Nederland klonk de opera voor het eerst in 1858. Voor een uitvoering in Wenen veertien jaar later liet Wagner de ouverture organisch overgaan in de opera zelf. Zijn leven lang bleef hij echter ontevreden en kort voor zijn overlijden zei hij tegen zijn echtgenote Cosima dat de wereld ‘nog mijn Tannhäuser tegoed heeft’.

Ridder zette de bloemetjes buiten
Tannhäuser vertelt het verhaal van de gelijknamige ridder, die na een jarenlange relatie met Venus terugkeert naar zijn groep van minnezangers. Tijdens een zangwedstrijd om de hand van Elizabeth onthult hij tot aller ontzetting zijn seksuele ervarenheid. Hij wordt op pelgrimstocht naar de paus gestuurd, die echter weigert hem te vergeven. Elizabeth sterft van verdriet, waarop ook Tannhäuser dood neerzijgt.

Verlossing in de dood
Het orkest is ruim bezet met onder andere drie fluiten, drie trompetten, drie trombones en veel slagwerk. De ouverture geeft in kort bestek een samenvatting van de thema’s van de opera. Zo horen we meteen aan het begin in hout- en koperblazers het plechtstatige, aan Bach herinnerende gezang van de pelgrims. Opgewekte motieven in de houtblazers roepen de broederschap tussen de minnezangers op en broeierige strijkers evoceren de sensuele wereld van Venus. De heroïsche finale maakt onomwonden duidelijk dat de held verlossing heeft gevonden.

De heroïsche finale maakt onomwonden duidelijk dat de held verlossing heeft gevonden.

Joey Roukens: Tweede Vioolconcert ‘Out of the Deep’
In 2016 componeerde Joey Roukens (Schiedam, 1982) zijn Eerste vioolconcert ‘Roads to Everywhere’. NRC schreef na de première: ‘Secties lopen organisch en dance-achtig manier [sic] in elkaar over. […] Roukens speelt met kitsch-elementen, en haalt ze in het slot door een filter – wat overblijft is pure schoonheid.’ Goed getroffen, want dit tweedelige stuk, een opdracht van Asko|Schönberg voor eerste violist Joe Puglia, weerspiegelt helemaal zijn manier van componeren. Roukens omarmt de klassieke traditie maar kruidt zijn partituren tegelijkertijd met flinke snufjes jazz, dance, pop en filmmuziek. Zijn werk is altijd goed te volgen, heeft een hoge energie en een direct aansprekende zeggingskracht die hem ook populair maken bij jongere generaties. Virtuositeit in dienst van muzikale gedachte Net als in zijn Eerste Vioolconcert heeft Roukens ook dit keer geen spektakelstuk willen schrijven in de trant van geliefde vioolconcerten van pakweg Vivaldi, Beethoven of Paganini. Veel meer dan een solist die zijn immense spelkwaliteiten mag etaleren tegenover een dienstbaar orkest, beschouwt Roukens deze als gelijke partners. Virtuositeit is nooit een doel op zich, maar staat altijd in dienst van de muzikale gedachte en ook de orkestmusici hoeven bepaald niet op hun handen te zitten.

Virtuositeit is nooit een doel op zich, maar staat altijd in dienst van de muzikale gedachte.

Meer duistere kant
Roukens componeerde zijn concert voor de Friese violist Simone Lamsma, die hij vroeg naar haar voorkeuren: ‘Ze bleek net als ik een grote liefde te hebben voor Russische muziek’, zegt hij. ‘Ik proefde bij haar een voorkeur voor de meer donker gekleurde concerten van Sjostakovitsj en Goebaidoelina. Die wat zwaarmoedigere kant zit ook steeds sterker in mijn muziek, dus het leek me aardig dat aspect in Out of the Deep eens wat verder uit te diepen. Deze compositie zie ik als de grote zus van mijn eerdere vioolconcert, dat speelser is en vredig en sereen eindigt. Dit slot is juist droevig en desolaat. Sowieso is ook het orkest groter en zwaarder.’

Muziek rijst op uit de diepte
De titel is ontleend aan hoe de muziek zich door het stuk heen ontwikkelt. Roukens: ‘Vlak voor de soloviool inzet is het orkest in een soort muzikale afgrond beland; het koper speelt daar een luide, lage toon die klinkt als een misthoorn. Dan zet de solist een klaaglijk motief in, waarna zij gaandeweg het concert almaar hoger klimt tot ze uiteindelijk, aan het slot, in haar allerhoogste register zal eindigen. Tijdens het schrijven had ik steeds het beeld voor ogen van een muziek die tracht te ontsnappen uit die diepte.’

Wiegend gondellied versus chromatiek
Hoewel Roukens Out of the Deep beschouwt als eendelig, zien we in de partituur toch vier titeldelen én een epiloog staan. ‘Tja’, antwoord de componist desgevraagd, ‘ik zie het meer als één doorgecomponeerd geheel, met subsecties die zonder onderbreking in elkaar overgaan.’ Naast het langzaam van lagere naar hogere regionen klimmen van de muziek, is er nog een verbindende factor, verklaart hij: ‘Het lamento van de soloviool heeft een thema als van een barcarolle, een wiegend gondellied, waartegenover het orkest chromatische, dissonante passages plaatst. Die twee thema’s vormen het basismateriaal en keren als rode draad door het hele concert terug.’

Van klaagzang naar berusting
In het eerste deel staan deze twee thema’s min of meer als uitersten tegenover elkaar, het tweede heeft een grote ritmische energie, waarna het derde een lyrisch, haast devoot intermezzo biedt en het vierde terugkeert naar de heftige energie van het begin. Violist en orkest reageren steeds koppiger en grimmiger op elkaar, tot hun ‘strijd’ tot een ontlading komt. In een melancholieke en kalme epiloog begeleiden spaarzame akkoorden van vooral de strijkers de soloviool tijdens haar langzame klim naar het allerhoogste register. De rust is wedergekeerd.

Ludwig van Beethoven: Vijfde symfonie
Eind achttiende eeuw openbaarden zich de eerste symptomen van Ludwig van Beethovens doofheid. In 1802 schreef hij het beroemde ‘Heiligenstadt-testament’, een brief aan zijn twee broers, waarin hij wanhopig meldt zelfmoord overwogen te hebben. Het enige wat hem daarvan weerhield was de muziek: ‘Oh, het leek onmogelijk de wereld te verlaten voor ik geproduceerd had wat ik voelde dat ik moest produceren, daarom verdraag ik dit miserabele bestaan.’

Noodlot klopt aan de poort
Drie jaar later begon hij aan zijn Vijfde symfonie, die hij echter pas in 1808 voltooide. De overbekende drie achtste noten waarmee de symfonie opent is wellicht het allerbekendste motief in de klassieke muziek. De onmiddellijk daarop volgende herhaling, een toon lager en afgesloten met een kleine terts grifte zich onwrikbaar in ons collectieve muziekgeheugen. Zelf schreef hij hierover: ‘Zo klopt het noodlot aan de poort.’ Daarom spreken we ook wel van de ‘noodlotsymfonie’. Het thema duikt in verschillende gedaantes op door de hele compositie.

Triomfantelijk einde
Na het enerverende openingsdeel volgt een martiaal Andante con moto. De heroïsche thematiek van de koperblazers en de sterke contrasten in dynamiek creëren een gevoel van doelgerichtheid. – De mensheid lijkt al zelfverzekerd op pad naar de vrijheid die Beethoven in zijn Negende zo meeslepend zal bezingen. In het Scherzo jongleert hij veelvuldig met het openingsmotief, terwijl het afsluitende Allegro uitgesproken triomfantelijk klinkt.

In het Scherzo jongleert hij veelvuldig met het openingsmotief.

Heftige emoties
Tijdgenoten werden overrompeld door al die heftige emoties. ‘Ik was zo ondersteboven dat ik mijn hoofd niet kon vinden toen ik mijn hoed wilde opzetten’, zou de Franse componist Jean-François Lesueur hebben uitgeroepen. Zo verrast zijn we tegenwoordig niet meer, maar Beethovens Vijfde heeft nog altijd een immense zeggingskracht en energie.

Thea Derks

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.