Violist Antje Weithaas keert terug bij Amsterdam Sinfonietta voor het programma Sinfonia concertante. Samen met Georgy Kovalev, Sinfonietta’s aanvoerder van de altviolen, soleert zij in Mozarts gelijknamige werk. Daarnaast spelen zij samen ook een hoofdrol in de Aria van Widmann. Van Widmann klinkt tevens het Jagdquartett in een nieuwe versie voor strijkorkest en het programma sluit af met Dvořáks geliefde Serenade voor strijkers.

Widmann: Jagdquartett
Wie zonder voorkennis naar het Jagdquartett en de Aria van Jörg Widmann luistert, zal wellicht vermoeden dat deze Duitse componist zelf óók een strijker is, want hij benut en verkent de talrijke klankmogelijkheden van de diverse strijkinstrumenten. Maar nee, Widmann is actief als klarinettist, componist en dirigent, en dat alles op volle toeren. Zijn indrukwekkende en bekroonde oeuvre omvat naast diverse werken voor strijkkwartet en strijkorkest ook talloze soloconcerten en composities voor blazers, symfonieorkest en het theater. Het Jagdquartett behoort tot Widmanns eerste reeks van vijf strijkkwartetten die hij schreef in de periode van 1997 tot 2005. Elk kwartet representeert het karakter van één van de traditionele delen van het klassieke strijkkwartet. Widmanns derde strijkkwartet Jagdquartett uit 2003 vertegenwoordigt het snelle middendeel, het scherzo. De titel doet denken aan Mozarts beroemde Strijkkwartet in Bes groot, KV 485, dat vanwege het opvallende jachthoornsignaal in het eerste deel de bijnaam ‘Jachtkwartet’ kreeg, maar met Mozarts muziek heeft dit stuk verder weinig te maken.

Dit stuk weerspiegelt de onrust en de jachtigheid van het moderne leven.

Widmann liet zich wel inspireren door de romantische muziek van Robert Schumann, al klinkt het virtuoze en spannende Jagdquartett vooral heel eigentijds. In Widmanns eigen woorden: ‘Het begint met een levendig jachtthema in een gepunteerd ritme (ontleend uit Schumanns Papillons), dat culmineert in de fragmentatie en uiteindelijke uiteenrafeling van het jachtfiguur.’ Antje Weithaas, die regelmatig samenwerkt met Widmann, omschrijft het Jagdquartett als volgt: ‘Voor mij weerspiegelt dit stuk de onrust en de jachtigheid van het moderne leven. Al die “jachtige” elementen vinden hun weerklank in dit kwartet, het is gewoon muziektheater!’ Contrabassist Marijn van Prooijen maakte speciaal voor deze tournee van Amsterdam Sinfonietta een versie voor strijkorkest.

Mozart: Sinfonia concertante
Wolfgang Amadeus Mozart was niet alleen een uitzonderlijk begaafde componist en een virtuoze pianist, hij speelde ook uitstekend viool en altviool. Mede dankzij zijn vader Leopold leerde Mozart als piepklein jongetje al vioolspelen. Hoewel hij zelf eigenlijk liever piano speelde, het instrument waarmee hij later beroemd zou worden in Wenen, bleef zijn vader hem nog lang stimuleren om het vioolspelen niet op te geven. ‘Je weet zelf niet hoe goed je eigenlijk vioolspeelt. Als je maar eer doet aan jezelf en met energie, bevlogenheid en betrokkenheid speelt’, zo schreef Leopold eens aan zijn zoon. Niet voor niets werd hij in 1769 als dertienjarige jongeling al aangesteld als concertmeester aan het hof van Salzburg. Een paar jaar later zou hij vijf vioolconcerten en een aantal eendelige werken voor viool en orkest schrijven. Helaas zijn er weinig gegevens bekend over Mozarts optredens in Salzburg, maar uit de uitvoerige briefwisseling met zijn familieleden blijkt in ieder geval dat hij een paar van zijn eigen vioolconcerten daadwerkelijk zelf heeft uitgevoerd, zowel in Salzburg als tijdens zijn reizen door Europa. Omdat de combinatie van viool en altviool heel populair was in Salzburg ligt het voor de hand dat Mozarts Sinfonia concertante in Es groot daar óók heeft geklonken. Mogelijk heeft de componist toen zelf de altvioolsolo gespeeld, zoals hij in zijn eigen strijkkwartetten ook het liefst de altvioolpartij speelde.

De twee solisten voeren een elegante dialoog.

Meer nog dan in zijn vioolconcerten experimenteerde Mozart in zijn Sinfonia concertante met nieuwe instrumentale klankcombinaties. De twee solisten voeren een elegante dialoog, waarbij ze elkaar imiteren of juist onderbreken. Soms worden de solisten ondersteund door het orkest, maar nog vaker functioneert het orkest als derde solostem. De rijke orkestklank krijgt een extra diepe kleur omdat de altvioolgroep twee verschillende partijen speelt. In het eerste deel voeren de instrumentalisten een gracieus en zwierig gesprek, in het tweede deel overheerst de dramatiek en het laatste deel is vooral speels en energiek.

Widmann: Aria
Jörg Widmann voltooide zijn Aria in 2015 en Amsterdam Sinfonietta speelde de Nederlandse première in 2016 tijdens de Gaudeamus Muziekweek in Utrecht. Het is een stuk voor dertien strijkers, die allen een afzonderlijke partij spelen. Uit dit stemmenweefsel komen twee protagonisten los, een soloviool en een soloaltviool, die samen een onderhoudend lied zingen. ‘De meervoudig verdeelde strijkers wekken de indruk van denkbeeldige stemmen’, aldus Widmann. ‘Deze structuur stelt hoge eisen aan elke individuele musicus als kamermuziekspeler, van de eerste tot de laatste lessenaar.’ De concertante partijen voor viool en altviool klinken soms na elkaar en soms precies tegelijkertijd en de solisten schitteren in alle registers van hun instrument, van extreem hoge passages tot heel donkere in het onderste bereik. Lyrische melodieën worden afgewisseld met opvallende klankeffecten, van opgewonden trillers tot woest gestreken akkoorden. Omdat de overige elf strijkers de twee solostemmen nooit mogen overstemmen, op nadrukkelijk verzoek van de componist zelf, spelen zij met een demper. ‘Aan het einde van de Aria streven alle muzikale lijnen ernaar om op te stijgen en weg te zweven in de hoogte, maar ze zinken uiteindelijk melancholisch weg in de diepte van de laagste strijkers.’

Dvořák: Serenade
Net als Mozart leerde de Tsjechische componist Antonín Dvořák al op jonge leeftijd viool en altviool spelen. Als jongetje speelde hij vooral Boheemse volksmuziek voor zijn plezier, later werd hij beroepsaltist en -violist en componeerde hij veel kamermuziek voor zijn favoriete instrumenten. Ook de aantrekkelijke strijkerspartijen in zijn orkestwerken bewijzen dat hij van strijkers hield. Zijn Serenade in E groot, opus 22 voor strijkorkest is misschien wel het mooiste voorbeeld. Dvořák schreef het stuk in 1875, een gelukkige periode in zijn leven aan het begin van zijn carrière. Hij was net getrouwd, zijn eerste zoon werd geboren, zijn composities werden eindelijk gewaardeerd en hij ontving een prestigieuze Oostenrijkse staatsbeurs ter ondersteuning van ‘jonge, arme en talentvolle kunstenaars’. Johannes Brahms, die in de jury van deze staatsbeurs zat, was onder de indruk van Dvořák en introduceerde hem bij zijn Duitse uitgever Simrock met een noodoproep: ‘Een zeer talentvol mens. En arm bovendien!’ Dit was het begin van Dvořáks internationale doorbraak. Mede gestimuleerd door de Oostenrijkse beurs voltooide Dvořák in 1875 zijn Vijfde symfonie, een aantal kamermuziekwerken en ook de Serenade in E groot.

Voor de Serenade had hij slechts twaalf dagen nodig en in deze aantrekkelijke compositie weerklinkt de voorspoed van de componist. De vijf delen hebben eenvoudige vormen en een verscheidenheid aan stemmingen, variërend van uitbundige vrolijkheid tot zangerige intimiteit en melancholie. Het enige langzame (vierde) deel is lyrisch en wijs en het uitbundige en gedreven slotdeel doet denken aan een Boheemse volksdans. In alle delen klinken onweerstaanbaar aantrekkelijke melodieën, vol Slavische hartstocht en karakteristieke ritmes. Sinds de première in 1876 in Praag is de Serenade wereldwijd met veel succes ontvangen en ze behoort tot op de dag van vandaag tot Dvořáks populairste composities. Een recensent verklaarde in 1879 het succes als volgt: ‘Dat we deze Serenade zo aantrekkelijk vinden en dat deze muziek zo geliefd is in de breedste kringen heeft te maken met twee kenmerken die we tegenwoordig nog maar zelden tegenkomen, maar die uiteraard wel samengaan: natuurlijkheid en elegantie.’

Noortje Zanen

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.