Met het beroemde Forellenkwintet als rode draad presenteren Alice Sara Ott en haar vrienden een beknopte Schubertiade waarin het pianokwintet met de variaties op Die Forelle als vierde deel afgewisseld wordt met qua sfeer bijpassende (volks)liederen over het leven op het platteland, de liefde en het romantische idee van ‘der Wanderer’ van Schubert, Beethoven en Vaughan-Williams. Vooral voor Beethoven had Schubert grote bewondering. Hij schreef het lied Auf dem Strom in 1828 speciaal ter nagedachtenis aan de in 1827 gestorven componist voor stem piano en een obligate hoorn (hier een altviool).

Wenen, het vroege najaar van 1819. De avond valt en langzaam druppelen vrienden en kennissen binnen aan de Brandstätte 5, het woonhuis van de bemiddelde jurist en schrijver Ignaz von Sonnleithner. De bariton Johann Michael Vogl is er al en ook de speciaal voor deze gelegenheid uitgenodigde mijndirecteur uit Steyer, Sylvester Paumgatner, meldt zich. Zijn eigen cello heeft hij thuisgelaten, vandaar dat hij vast even inspeelt op de cello van een ook uitgenodigde vriend van Von Sonnleithner. En van Franz Schubert, want daar is het nog op wachten. Nu kwam Schubert regelmatig als een van de laatsten aan op die vrolijke muziekavonden waarbij hij al snel het middelpunt was. Vandaar dat zijn vrienden de avonden waarop de vaak nieuw geschreven muziek van Schubert centraal stond Schubertiades gingen noemen. Of ook wel licht spottend ‘Kanevas’-avonden, naar de standaardvraag van Schubert als hij een nieuw gezicht op zo’n avond ontmoette: Kann er was? Met andere woorden: kan hij zingen, een instrument bespelen? Zo ja, dan was het altijd goed. En zo nee, dan maakte het ook niet uit. Schubert kroop doorgaans al snel achter de piano om er niet meer vandaan te komen. Vogl zong nieuwe creaties van blad of na voorzingen van Schubert en soms gooiden ze er baldadig een volksliedje tussendoor om aan te geven dat ook Schubert maar ‘gewoon’ een volkscomponist was. Toch was er deze avond een serieus moment. Tussen alle vrolijkheid door presenteerde Schubert de delen van zijn nieuwe Pianokwintet in A dat hij geschreven had voor Paumgartner en diens vrienden. Vooral het vierde deel sloeg aan. Om de bewondering enigszins te relativeren zette Schubert meteen daarna een Iers volksliedje in dat hij van Beethoven had geleerd. De stap van diepe bewondering naar vrolijk drinkgelag was ook deze avond erg klein.

Nu kwam Schubert regelmatig als een van de laatsten aan op die vrolijke muziekavonden waarbij hij al snel het middelpunt was.

Schubertiade anno 2025
Vul voor het huis van Sonnleithner Hertz in, vervang Vogl door Benjamin Appl en zet in plaats van Schubert Alice Sara Ott achter de vleugel en de Schubertiade anno 2025 is een feit. Alice Sara Ott en vrienden doen met een speels programma rond Schuberts Pianokwintet in A D 670, beter bekend als het Forellenkwintet, niets anders dan zo’n genoeglijke Schubertiade uit de eerste decennia van de negentiende eeuw herscheppen.

Het kwintet is ontstaan in de tijd van een bij vlagen zorgeloze Schubert. Zo beschreef een van Schuberts vrienden, Anselm Hüttenbrenner, hoe de componist na een van alcohol doordrenkte avond voor hem het lied Die Forelle ‘componeerde’. Schubert dateerde het manuscript ‘11 februari 1818 twaalf uur ’s nachts’. In feite schreef de componist dit dartele, zorgeloze lied voor zijn vriend uit zijn hoofd op, wan hij had het werk al in 1817 gecomponeerd. Een dierbaar lied dat ook weer terugkeerde in 1819 toen de 22-jarige Schubert de zomer doorbracht in het dorpje Steyer in Ober Österreich. Daar kwam hij de plaatselijke mijndirecteur Sylvester Paumgartner tegen die bekend stond als een uitstekend amateurcellist. Paumgartner was met vrienden het pianokwintet van Johann Nepomuk Hummel aan het instuderen met de ongebruikelijke bezetting van piano, viool, altviool, cello en contrabas. Paumgartner vroeg de jonge componist of hij een werk voor dezelfde bezetting kon schrijven. Als suggestie gaf Paumgartner Schubert mee iets te doen met het lied Die Forelle omdat hij dol was op dat lied en omdat Steyer aan de rivier de Ens ligt, een plek waar het goed op forellen vissen was. Schubert liet het zich geen twee keer zeggen en reserveerde de suggestie voor het vierde deel, een serie variaties over de melodie van Die Forelle, waar het Pianokwintet D 667 op. 114 uiteindelijk zijn naam aan dankt. Dit vierde deel is in feite een soort ingelast deel, want Schubert verliet de standaard vierdeligheid die ook het kwintet van Hummel bevatte, door dit deel vóór de finale te zetten. De andere delen vormen in feite een standaard pianokwintet met een eerste deel in sonatevorm, een langzaam tweede deel, een duizelingwekkend scherzo en een dansante finale.

Hoewel deze werken vaak beschouwd worden als een lucratieve niemendalletjes, maakte Beethoven er serieus werk van.

Volksliedjes
Zoals niet ongebruikelijk tijdens historische Schubertiades, klinken tussen de delen door andere werken, in dit geval bijpassende liederen over liefde, de natuur en het negentiende eeuwse concept van der Wanderer. Zo wordt de landelijke vrolijkheid die in het eerste deel van het Forellenkwintet na de korte inleidende maten naar voren komt gespiegeld in Beethovens Farewell, farewell thou noisy town en Schuberts ‘Wohin?’, het tweede lied van de cyclus Die schöne Müllerin. De hoofdpersoon uit de cyclus dwaalt vrolijk door het landschap (waarmee Schubert de Wanderer-thematiek in de cyclus introduceert) en laat zich via een beekje naar de molen leiden waar hij direct zal vallen voor de molenaarsdochter. Net als in Beethovens Farewell, farewell thou noisy town, staat de natuur centraal in de begeleiding. Beethovens lied is net als de andere liederen van hem op het programma een bewerking van een Brits volksliedje. Vanaf 1809 bewerkte de componist in opdracht van de Edinburgse uitgever George Thomson meer dan honderd Engelse, Ierse, Schotse en Welse volksliedjes voor de amateurmarkt. Hoewel deze werken vaak beschouwd worden als een lucratieve niemendalletjes, maakte Beethoven er serieus werk van; voor de goede verstaander is er veel te beleven in de pianobegeleiding met ad libitumpartijen voor viool en cello.

Na het ingetogen tweede deel van het Forellenkwintet neemt Beethoven het woord met een lofzang op het Ierse land die een contrapunt vindt in Schuberts volksliedachtige zetting van Der Wanderer an der Mond waarin de hoofdpersoon zoekt naar een thuis en jaloers is op de maan die in vrijheid aan de hemel staat.

Liefde
Volgend op het stormachtige ‘Scherzo (presto)’, doet de liefde weer zijn intrede met het prachtige Searching for Lambs, een arrangement van een Engels volksliedje van Ralph Vaughan-Williams die voor de begeleiding genoeg heeft aan een eenzame viool. Schuberts Auf der Strom draait op twee manieren om liefde. De componist schreef het als een eerbetoon aan Beethoven – het werk ging in première op het enige geheel aan Schuberts werk gewijde concert tijdens zijn leven, een jaar na de dood van Beethoven – en de thematiek vertoont overeenkomsten met Beethovens cyclus An die ferne Geliebte. In de zetting van de tweede en vierde strofe citeert Schubert in de begeleiding uit Beethovens Derde symfonie. De obligate hoornpartij krijgt vandaag een stem in de altviool.

Beethovens Since Greybeards Inform Us That Youth Will Decay is het perfecte lied om na het vierde deel van het Forellenkwintet, het deel met de variaties op Die Forelle, te volgen. De ode aan de jeugd en de oproep om te genieten voordat je oud en grijs bent, reflecteert de dartele vrolijkheid van Die Forelle. Uiteraard is het laatste woord vandaag aan Schubert met de even opgewekte ‘Finale’ van het Forellenkwintet.

Paul Janssen

Bekijk hier alle programmatoelichtingen.